Tin từ bạn bè Phú Yên cho biết: Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian người Chăm Hroi nổi tiếng Ka Sô Liễng vừa từ trần ngày 11/12 vừa qua ở tuổi 87, đúng một tháng sau ngày Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng về Phú Yên thăm ông. Ka Sô Liễng vốn là người anh thân thiết của tôi khi hai anh em, anh đạo diễn, tôi viết kịch bản, cùng ở Đoàn Văn công Giải phóng Trung Trung bộ thời chống Mỹ, rồi cùng làm Phó Giám đốc Sở VHTT Phú Khánh. Sau khi chia tỉnh, tôi ở lại Khánh Hòa, anh về quê hương làm Phó Giám đốc Sở VHTT Phú Yên. Năm 2015, tôi về Phú Yên cùng bạn bè lên tận cái trang trại trên núi ở buôn Kiến Thiết xã Ea Chà Rang huyện Sơn Hòa thăm anh. Tôi hết sức khâm phục ý chí và những gì anh đã làm được cho bà con và văn hóa quê hương trong 35 năm về hưu. Tôi đã viết bài về anh đã đăng báo Nhân Dân và VHVN. Tưởng nhớ anh, xin đưa lại bài viết này mong anh nhẹ bước về với tổ tiên Chăm Hroi ở cõi vĩnh hằng…
Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng thăm và tặng quà cho nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Ka Sô Liễng ngày 11/11/2023
KA SÔ LIỄNG
ƯỚC MƠ CUỐI CÙNG CỦA MỘT NGƯỜI CỘNG SẢN
Thế là Ka Sô Liễng về lại với núi rừng đã 15 năm. Năm 2000, chỉ sau khi được nghỉ hưu chừng 2 năm, ông nguyên Phó giám đốc Sở Văn hóa Thông tin Phú Yên đã giao hẳn ngôi nhà hơn 150 m2 tiện nghi ở trung tâm TP Tuy Hòa cho cô con gái nuôi, một mình về dựng trại ở hẳn trên khu đồi hơn 4 ha toàn cỏ tranh và cây gai ông vừa mua tại buôn Kiến Thiết xã Ea Chà Rang huyện Sơn Hòa quê hương. Ông nói ông phải xa quê, xa đồng bào Chăm Hroi, Ba Na, Ê Đê 45 năm rồi, giờ là lúc phải về lại để đem những gì mình thu lượm, học hỏi được trong 45 năm đi xa giúp bà con quê hương. Và 15 năm qua, những gì Ka Sô Liễng đã làm được cho quê hương, cho người Chăm Hroi thật đáng khâm phục…
KHI NHÀ VĂN HÓA QUYẾT ĐỊNH LÀM KINH TẾ
Ông Liễng nói rằng trước hết ông về quê là để giúp bà con Chăm Hroi làm giàu, ông nói vui với bạn bè trong giới văn hóa văn nghệ Phú Yên: “Tôi nói thật! Đất đai Sơn Hòa tốt lắm, chỉ vì bà con chưa biết cách làm ăn nên còn nghèo khó. Tôi sẽ làm gương cho bà con học hỏi, làm giàu từ đất đai của mình”. Và vị đạo diễn sân khấu kiêm nhà nghiên cứu văn hóa dân gian nổi tiếng của người Chăm Hroi nguyên là lính “Bộ đội cụ Hồ” trong kháng chiến 9 năm này không nói đùa, 15 năm qua, bằng kiến thức khoa học tích lũy được và sức lao động hàng ngày của chính mình, Ka Sô Liễng đã biến 4 ha đồi đất khô cằn nằm ngay bên đường quốc lộ 25 từ Tuy Hòa đi Gia Lai ở Ea Chà Rang thành cả một khu vườn rừng bốn mùa xanh tươi. Bây giờ, ở đây, ngoài ngôi nhà hai tầng nhỏ xinh là một vườn nuôi ong mật với hàng trăm tổ ong, khu rừng mênh mông rợp mát với hơn hai ngàn cây keo lai, cả ngàn cây xà cừ, ngàn cây điều, gần trăm cây dó bầu, 60 cây sưa, các loại cây ăn quả như chuối, đu đủ, thơm, bưởi, xoài…lại có một ao cá và một bể nuôi cá. Hiện khu vườn rừng của Ka Sô Liễng được trị giá nhiều tỷ đồng. Kết quả lao động của ông là tấm gương để bà con Chăm Hroi, Ê Đê, Ba Na… xa gần học hỏi. Ông đã giúp bà con Ea Chà Rang và nhiều xã khác ở Sơn Hòa ngăn suối dẫn nước lên đồi để cải tạo đất hoang thành ruộng lúa nước một năm hai vụ, biết đào ao thả cá, lập chuồng trại nuôi gà heo, trồng xen canh các loại cây ngắn ngày, dài ngày. Được ông Liễng tận tình hướng dẫn chỉ bảo, nhiều hộ dân ở đây đã vươn lên thoát nghèo, từng bước có của ăn của để, mua được tivi, xe máy và các tiện nghi sinh hoạt văn minh. Đồng bào Ea Cha Rang nói rằng khi ông Ka Sô Liễng về đây mọi người đã biết ông là một nhà văn hóa, có rất nhiều sách vở, hát “khan” (trường ca) rất hay và thường chỉ dạy thanh thiếu niên trong xã hát dân ca dân tộc mình nhưng không ai ngờ đây chính là một người làm kinh tế giỏi, người sẽ giúp họ thực sự đổi đời…
NGƯỜI SÁNG TẠO CHỮ VIẾT CHĂM HROI
Không chỉ thành công trong làm kinh tế để cùng người dân quê mình thoát nghèo, Ka Sô Liễng còn đem đến cho họ một thứ hết sức quý giá: chữ viết của dân tộc mình. Chính từ quá trình sưu tầm nghiên cứu trường ca các dân tộc Tây Nguyên và những tháng ngày về sống với đồng bào Chăm Hroi mà ông Ka Sô Liễng thấu hiểu nỗi đau khổ của một dân tộc không có chữ viết. Trong cộng đồng Chăm thì người Chăm Bà Ni ở Ninh Thuận, Bình Thuận và người Chăm Nam Bộ đã có chữ viết, nhưng hơn ba vạn người Chăm Hroi ở Phú Yên, Bình Định thì chỉ có tiếng nói. Khi sưu tầm những trường ca Chăm Hroi đầu tiên, ông đã phải mượn chữ Ê Đê ghi chép, nên từ những năm 1990, Ka Sô Liễng đã trăn trở đi tìm chữ viết cho dân tộc mình. Và khi về hưu về ở Ea Chà Rang, Ka Sô Liễng đã dồn hết tâm sức bền bỉ nghiên cứu, trao đổi, học hỏi, hợp tác với các nhà ngôn ngữ và cuối cùng đến giữa năm 2010, bộ chữ Chăm Hroi do Ka Sô Liễng sáng tạo bằng giải pháp sử dụng một phần chữ viết Ê Đê kết hợp với những mẫu tự Latinh, đã cơ bản hoàn thành. Trước tiên, ông Liễng thử dạy cho người dân Ea Chà Rang bộ chữ này, bà con học rất nhanh, chỉ độ hơn 10 ngày đã viết được những câu đơn giản. Cuối năm 2010, chương trình phát thanh tiếng Chăm Hroi phát sóng mỗi tuần hai lần trên Đài Phát thanh Phú Yên hình thành, người biên dịch kiêm phát thanh viên là Ka Sô Liễng sau đó ông Liễng đã đào tạo hai phát thanh viên Hờ Nguyệt, Nguyễn Ninh đảm nhận việc này thay ông. Đầu năm 2011, Ka Sô Liễng gửi bộ chữ viết Chăm Hroi do ông sáng tạo đến Viện Ngôn ngữ học Việt Nam thẩm định và công nhận. Sau đó, Nhà xuất bản văn hóa dân tộc sử dụng bộ chữ này để in song ngữ Việt – Chăm Hroi các tác phẩm do chính Ka Sô Liễng sưu tầm, biên soạn như “Kho tàng sử thi Tây Nguyên – sử thi Chăm Hroi: Chi Bri – Chi Brit”, “Tiếng cồng ông bà Hbialơ Đăk”, “Tiếng cồng nàng HBia Đá”, “Hbia Ta Lúi – Ka Li Pu”, “Anh em Chi Blơng”… Đồng bào Chăm Hroi Phú Yên, Bình Định rất phấn khởi với bộ chữ của dân tộc mình nên bảo nhau học bộ chữ này. Thấy bộ chữ Chăm Hroi của mình đi vào đời sống rất nhanh, Ka Sô Liễng mừng lắm. “Có chữ viết rồi, văn hóa Chăm Hroi sẽ được lưu truyền bền vững trên những trang sách, tôi không mong gì hơn. Đây là công việc có ý nghĩa nhất tôi làm được cho đồng bào mình”, ông Liễng tin chắc như vậy.
Ka Sô Liễng và các đàn em thân thiết thời Phú Khánh
KỶ LỤC GIA SƯU TẦM BIÊN DỊCH TRƯƠNG CA TÂY NGUYÊN
Từ những ngày còn làm Trưởng phòng Văn nghệ rồi Phó Giám đốc Sở VHTT Phú Khánh hay Phó Giám đốc Sở Vắn hóa Thông tin Phú Yên, Ka Sô Liễng đã bắt đầu say mê sưu tầm biên dịch trường ca Tây Nguyên. Nhưng đến khi về hưu, về lại quê hương sinh sống, Ka Sô Liễng mới có điều kiện tập trung làm công việc ông mê đắm này. Cho đến nay, Ka Sô Liễng đã cho công bố hàng chục bản trường ca của dân tộc Chăm Hroi và các dân tộc Tây Nguyên khác như “Xing Chi Ôn”, “Chơ Lơ Kok”, “Tiếng cồng ông bà Hbialơ Đăk” , “Chi Pơ Nâm”, “Chi Đê”, “Chi Liêu”, “Tìm lại chị em Jông Uốt”, “Giàng Hlăk xấu bụng”, “Tiếng cồng nàng HBia Đá”, “Bia Tơ Lúi – Ka Li Pu” và “Anh em Chư Blơng”, “Anh em lạc nhau”, …với hơn 7000 trang in. GSTS Phan Đăng Nhật, chủ nhiệm đề tài khoa học cấp nhà nước về trường ca Tây Nguyên và chủ biên tổng tập Trường ca Tây Nguyên, coi Ka Sô Liễng là kỷ lục gia về sưu tầm và biên dịch trường ca Tây Nguyên. Điều đáng chú ý là hầu hết việc sưu tầm và biên dịch các trường ca Tây Nguyên của Ka Sô Liễng đều do ông vì tình yêu sâu nặng, ý thức trách nhiệm rất cao với vốn văn hóa của ông cha mà tự bỏ công bỏ sức bỏ tiền túi cặm cụi làm khi chưa hề có chương trình sưu tầm sử thi được đầu tư hàng chục tỷ đồng của nhà nước. Theo nhạc sĩ Linh Nga Niê Kdăm, chuyên gia hàng đầu về văn hóa nghệ thuật Tây Nguyên, Phó Chủ tịch Hội VHNT các dân tộc thiểu số VN, thì Ka Sô Liễng là nhà sưu tầm trường ca Tây Nguyên duy nhất ở Việt Nam làm được điều này. Và để làm được thế, ông đã phải bỏ cả núi công sức, núi tiền của bền bĩ trong suốt nhiều năm trời. Bên cạnh việc sưu tầm biên dịch trường ca Tây Nguyên, Ka Sô Liễng còn có các công trình nghiên cứu như “Nhận diện văn hóa Chăm trên đất Phú Yên”, “Ghi chép trên đường sưu tầm nghiên cứu”, “Luật tục Chăm”…Không có gì lạ khi từ năm 1995 đến nay, Ka Sô Liễng đã nhận được đến gần 20 giải thưởng của Hội Văn nghệ Dân gian VN, Hội Văn học nghệ thuật các Dân tộc Thiểu số VN và của tỉnh Phú Yên dành cho các công trình sưu tầm, biên dịch, nghiên cứu của ông. Ka Sô Liễng còn là tác giả của một số tác phẩm thơ và văn xuôi phản ánh cuộc sống của người Chăm Hroi và người Ba Na, Ê Đê được đánh giá cao như bài thơ “Con lạch” và các truyện ngắn “Đưa nước lên đồi”, “Người biết làm giàu” đã được đưa vào “Tuyển tập văn học các dân tộc thiểu số VN” và “Các nhà thơ Việt Nam thế kỷ 20”…
Ka Sô Liêng với Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng, các lãnh đạo Văn phòng Chủ tịch nước, lãnh đạo tỉnh Phú Yên ngày 11/11/2023 vừa qua.
ƯỚC NGUYỆN CUỐI CÙNG CỦA MỘT NGƯỜI CỘNG SẢN
Cuối năm 2014, gặp các đại biểu Phú Yên tại Đại hội hội VHNT các dân tộc thiểu số toàn quốc, được biết Ka Sô Liễng bị ốm nên không ra Hà Nội dự Đại hội được. Đầu năm 2015, vào Phú Yên công tác, tôi nhờ bạn bè ở đây đưa lên Ea Chà Rang thăm ông. Hóa ra, Ka Sô Liễng bảo ông chẳng đau ốm gì, chỉ muốn nhường xuất dự Đại hội cho lớp trẻ nên cáo ốm thôi, hơn nữa ông muốn dành thời gian theo dõi chăm sóc lứa sưa vừa mới đem về trồng trong cái vườn rừng của ông. Sang 2015, Ka Sô Liễng đã bước vào tuổi 80 (ông sinh năm1936), nhưng có lẽ nhờ chăm chỉ lao động hàng ngày, người ông vẫn rất săn chắc, nước da đỏ au, giọng nói vẫn sang sảng và tiếng cười vẫn vô tư lắm. Cùng chúng tôi dạo thăm khu vườn rừng giờ đã như một trang trại nhỏ ngày một khang trang, mới mẻ của mình, Ka Sô Liễng nói nếu trời thương cho ông sống ít năm nữa, ông sẽ tập trung hết sức lực thời gian làm cho nơi này thật đẹp,thật giá trị và ông muốn khi ra đi được hiến cả 4 ha trang trại cho xã Ea Chà Rang làm một thư viện và một trường mầm non. Sách của ông ở dưới TPTuy Hòa và ở đây đã cả ngàn quyển, chủ yếu là sách về truyền thống văn hóa Chăm Hroi, Ê Đê, Ba Na và các dân tộc khác của Việt Nam. Gỗ trong rừng trang trại sẽ đủ để làm nhà và bán đi để mua sắm thêm trang thiết bị cho thư viện và trường mầm non. Cá, heo, gà, rau quả ở trang trại đủ cung cấp thực phẩm quanh năm cho các cháu mầm non…Ka Sô Liễng cho biết dịp cuối năm vừa qua, Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên Đào Tấn Lộc có lên đây thăm ông, tặng quà, và hỏi ông có khó khăn gì cứ nói, Đảng và chính quyền Tỉnh sẽ hết sức giúp đỡ. Ka Sô Liễng cảm ơn và trả lời rằng sự giúp đỡ ý nghĩa nhất mà Đảng bộ chính quyền tỉnh dành cho ông chính là việc ông nhận thấy cán bộ, đảng viên, quan chức các cấp đã phần nào bớt tham nhùng, quan liêu, cửa quyền, biết tôn trọng người dân hơn, đặc biệt là với nhân dân các dân tộc thiểu số. Ka Sô Liễng rất vui vì điều đó và thiết tha đề nghị đồng chí Bí thư Tỉnh ủy cùng lãnh đạo tỉnh quan tâm nhiều hơn nữa đến sự nghiệp đầu tư phát triển kinh tế xã hội vùng miền núi Phú Yên, thực sự giúp miền núi từng bước tiến kịp miền xuôi như chủ trưởng của Đảng. Là một Đảng viên, còn sống ngày nào, Ka Sô Liễng sẽ còn làm tất cả những gì có thể để thiết thực đóng góp cho sự nghiệp đó…
NGUYỄN THẾ KHOA
