Chùa Hang, danh lam cổ tự giữa lòng núi đá

Chùa Hang, có tên chữ ‘Kim Sơn Tự’, còn được gọi là ‘Tiên Lữ Phật Động’, tọa lạc trong lòng ba ngọn núi đá lớn Huyền Vũ, Thanh Long và Bạch Hổ. Chùa Hang là ngôi chùa linh thiêng, một di tích văn hóa, lịch sử nổi tiếng bậc nhất của Thái Nguyên. Trải qua hàng nghìn năm tuổi với bao biến động của thời gian, di tích này đã được tu bổ, tôn tạo, để trở thành quần thể di tích lịch sử, thắng cảnh văn hoá tâm linh đặc sắc của tỉnh Thái Nguyên.

Kỳ thú tạo hóa

Tại thị trấn Chùa Hang, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên, giữa vùng đất mênh mông bằng phẳng, nối liền ba ngọn núi theo thế tam sơn vững chắc. Nơi đây gắn liền với huyền thoại xa xưa thường có các vị tiên xuống đây du ngoạn, đánh cờ trên đỉnh núi Huyền Vũ và tắm mát tại giếng Mắt Rồng nằm bên cạnh hang. Phong cảnh nơi đây thơ mộng chưa chốn bồng lai, luôn phảng phất không khí ‘tiên – trần’ nên động trong hang được người xưa gọi là Tiên Lữ Động.

Chùa Hang có từ thời nhà Lý, thế kỷ thứ XI, đây được xem là một trong những thời kỳ hưng thịnh nhất của Phật giáo Việt Nam. Theo thần phả kể lại rằng: Một sáng xuân năm Nhâm Tuất, vua Lý Thánh Tông chợt tỉnh sau cơn mơ dài, bèn kể lại cho vợ là Nguyên Phi Ỷ Lan rằng ngài được Đức Phật dát vàng đưa tới vùng đất đẹp Đồng Hỷ, bà lập tức kinh lý đến đây, thấy phong cảnh hữu tình, núi non hùng vĩ, hang động rộng lớn đúng như giấc mộng của đức vua. Cảm ứng điềm lành, bà liền cho nhân dân lập chùa thờ phật, lấy tên chữ của chùa là Kim Sơn Tự (Chùa Núi Vàng), nhân dân địa phương thường gọi nôm là chùa Hang.

Năm Nhâm Tuất 1482, cụ Tả Ao (một thầy địa lý nổi tiếng) khi qua tỉnh Thái Nguyên, nhìn thấy ngôi chùa Hang u tịch ẩn mình trong núi, tọa lạc trên vùng đất rộng, bằng phẳng mênh mông tại làng Tam Thái (là tiếng gọi trại âm của người dân tộc, Tam Thái hay còn được gọi là Tam Thai – 3 ngọn núi Thiên Thai), đồn điền Đồng Bẩm, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên. Ngôi chùa Hang được thiên nhiên ban tặng với danh thắng tự nhiên là suối Long Tuyền (suối Rồng) chảy ngầm về hướng Tây có mạch phun thành ang nước to, tròn, quanh năm đầy nước mát nên đặt tên là giếng Mắt Rồng. Khi đó vùng chùa Hang, nổi tiếng xa gần bởi cảnh đẹp như tiên cảnh, hội tụ cả rồng chầu, hổ phục, địa thế phong thủy với sơn bao, thủy bọc hiếm có. Xa xa cả 4 hướng là những dãy núi làm mờ trùng điệp thuộc các cung núi Bắc Sơn, cung Bảo Đài – Yên Thế – Bắc Giang, và cung Tam Đảo Vĩnh Phúc như những dãy tường thành bao quanh. Có ngọn núi như cái bút lông đang chấm vào nghiên mực nên cụ Tả Ao đã gọi là ‘núi Nghiên’ (biểu thị ý nghĩa nơi đây sẽ luôn có người phát về văn thơ, học vấn…).

Sách ‘Dư địa chí’ của Nguyễn Trãi viết vào thế kỷ XV cũng đã ghi: ‘Núi đá Hóa Trung (Núi Nghiên) ở cách huyện lỵ Đồng Hỷ chừng 20 dặm về phía Tây Bắc, trong động có nhiều cột đá lớn, phía trước và sau đều có cửa, người ta nhân động làm chùa’. Còn sách ‘An Nam nhất thống chí’ ghi: ‘Núi Long Tuyền ở Đồng Hỷ rộng rãi, có thể chứa hơn 300 người, trong núi có đền thờ Phật Thích Ca và các vị Phật tổ’.

Năm Đinh Tỵ (1497), niên hiệu Hồng Đức đời vua Lê Thánh Tông, có hai danh sĩ Vũ Quỳnh và Đặng Nghiệm, khi đến chiêm bái cảnh chùa, cảm kích mà viết lên vách đá 2 bài thơ ca ngợi cảnh đẹp của chốn linh thiêng. Đến năm 1859, thi sĩ Cao Bá Quát cũng đã đến Thái Nguyên du ngoạn, ông cũng đã viết bài thơ khắc lên đá trong động. Các bài thơ này vẫn còn được lưu giữ nguyên vẹn đến bây giờ.

Chùa Hang không chỉ là thắng tích, là nơi để nhân dân địa phương sinh hoạt tín ngưỡng mà còn là một hậu tuyến vững chắc cho tỉnh Thái Nguyên trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ. Với lợi thế nằm sâu trong núi, Chùa Hang đóng vai trò như một căn cứ địa vững chắc của cách mạng, với lòng hang sâu, rộng, tương đối bằng phẳng có lúc là nơi bộ đội trú quân, khi làm trạm cấp cứu, lúc lại làm bệnh viện dã chiến để cứu chữa cho bộ đội và nhân dân trong vùng, cũng có khi là trường học sơ tán… Chiến tranh đã qua đi, nhưng những cống hiến của Chùa Hang với công cuộc cách mạng của dân tộc vẫn còn đó và mãi trường tồn.

Kiến trúc độc đáo

Tham quan chùa Hang, du khách không khỏi trầm trồ trước nét cổ kính, uy nghi. Qua Tam quan, vào chùa, hai bên trái phải có hai tượng Hộ pháp Khuyến thiện – Trừng ác, cưỡi voi cưỡi hổ uy nghi. Càng vào sâu, hang rộng dần, trên vòm hang nhũ đá tưởng như ‘Mây già quyện đá quái chơi vơi’, nhiều cột đá lớn sừng sững chống lên vòm hang như những trụ chống trời. Quanh vách hang nhiều nhũ đá nhô ra thành các bệ thờ và nhiều hình thù kỳ lạ hấp dẫn. Nhân đó người ta tạc thành các ông bụt ốc, cầu vồng, chó ngao, cảnh thầy trò Đường Tăng đi lấy kinh … Hang có nhiều ngóc ngách, có đường lên trời, đường xuống âm phủ, có cửa thông trước sau, nên không khí trong chùa rất trong lành, mùa hè mát mẻ, mùa đông ấm áp, khói hương luôn toả mờ làm cho chùa càng trở nên thâm u kì bí.

Ngày nay, với sự quyết tâm của nhà chùa, phật tử và nhân dân cùng chính quyền địa phương, quần thể văn hóa du lịch tâm linh được xây dựng xung quanh khu đất dưới chân 3 ngọn núi thiêng. Quần thể tâm linh chùa Hang được hình thành trên quan điểm bảo tồn nguyên vẹn chùa Hang cổ và xây dựng các khu mới như: Chính điện Tam Bảo, tam quan nội, tam quan ngoại, lầu chuông, lầu trống, nhà thờ tổ, giảng đường hoằng pháp, bảo tháp, thiền viện chuyên tu, trung tâm từ thiện, sân bãi để phục vụ lễ hội… Quần thể được nhiều kiến trúc sư nổi tiếng, các nghệ nhân làng nghề tham gia quy hoạch, thiết kế, xây lắp, nhằm bảo tồn tối đa lối kiến trúc nguyên thủy đặc thù của chùa gỗ vùng Bắc bộ thời nhà Lý. Chính điện Tam Bảo đã được nhà sử học Lê Văn Lan ví là ‘Chùa Báu núi Thiêng’, đây cũng là tựa trên bức đại tự giữa Điện Tam Bảo được nhà chùa trân trọng lựa chọn.

Có thể nói, chùa Hang là một trong những ngôi chùa đặc biệt khi có điện thờ trời đất và chư vị quần tiên. Đây được xem là một nét độc đáo, khi vừa có tiên vừa có phật cũng như sự hòa hợp giữa Đạo và đời. Và điều đó hẳn là sự hi hữu linh thiêng mà trời đất thiên nhiên đã ban cho nơi này mà không đâu có được.

Để có được những tác phẩm tâm linh Phật giáo đương đại đó không thể không nhắc đến vị chân sư Đại đức Thích Nguyên Thanh. Ông là người học rộng, hiểu sâu đạo pháp, luân lý và văn hóa, đức tính đôn hậu thanh liêm, có mối quan hệ xã hội rộng rãi. Đặc biệt nhà sư mang trong mình một hoài bão lớn là phát tâm nỗ lực tổ chức việc quy hoạch và thiết lập khu chùa Hang mới trên hai quan điểm quan trọng: bảo tồn đồng bộ nét kiến trúc chùa cổ thời Lý nhằm nhắc đến lịch sử ra đời của chùa Hang và sử dụng chữ quốc ngữ với lối viết chuẩn đương đại cho toàn bộ các hoành phi, câu đối trong chùa. Ngày, 03/03/2019, Đại đức Thích Nguyên Thanh đã thu thần thị tịch xả bỏ báo thân, để lại bao tiếc thương cho chư tăng, phật tử cùng những di sản văn hóa đồ sộ tại chùa Hang.

Với giá trị lịch sử, văn hóa vốn có của chùa Hang cùng tâm nguyện của Đại đức Thích Nguyên Thanh và toàn thể nhân dân, quần thể kiến trúc di tích chùa Hang được tôn tạo, mở rộng sẽ góp phần gìn giữ một di sản văn hóa, nâng tầm giá trị di tích, trở thành trung tâm Phật giáo lớn của tỉnh Thái Nguyên và là một điểm du lịch tâm linh hấp dẫn.

Tú Uyên