Khác với các phi tần luôn trau chuốt nhan sắc để được vua sủng ái, Nguyên phi Ỷ Lan rất quan tâm đến quốc gia đại sự. Bà khổ công học tập, miệt mài đọc sách, nghiền ngẫm nghĩa sách. Các triều thần đều ngạc nhiên trước tri thức, sự hiểu biết của Nguyên Phi.
Hơn nửa thế kỷ (l063 – 1117) là Nguyên phi, rồi Hoàng hậu, Nhiếp chính Triều Lý, Ỷ Lan Nguyên phi đã tỏ ra là một phụ nữ có tài kinh bang tế thế phò vua giúp nước, là một cộng sự uyên bác của chồng là vua Lý Thánh Tông.
Một lần, vua thấy cảnh đẹp nên mời bà đến ngắm cảnh uống trà, bà từ chối vì muốn đọc xong quyển sách hay. Cuối ngày bà đến gặp vua. Vua hỏi bà đã học được gì từ sách.
Ỷ Lan tâu rõ với vua: “Sách dạy 2 điều rất quan trọng trong việc giữ dân giàu nước mạnh. Một là, phải biết nghe điều can gián của bậc trung thần, lời nói ngay nghe chướng tai đấy, nhưng lại có lợi cho việc làm, thuốc đắng khó uống nhưng khỏi bệnh.
Hai là phải xem quyền hành là thứ đáng sợ! Quyền lực và danh vọng thường làm thay đổi con người, tự mình tu điều đức để giáo hóa dân thì sâu hơn mệnh lệnh, dân bắt chước người trên thì nhanh hơn pháp luật, nước muốn mạnh, Hoàng Đế còn phải “nhân từ với muôn dân”, Xưa nay ai thu phục được “nhân tâm” thì hưng thịnh, ai cậy vào sức mạnh thì sẽ mất không còn.
Phàm xoay cái thế thiên hạ đều ở “trị” chứ không phải ở “sức”, thu tấm lòng thiên hạ ở “nhân” chứ không phải ở “bạo”. Hội tụ đủ các điều đức đẹp ấy, nước Đại Việt ta sẽ vô địch đời đời”.
Vua hỏi tiếp: “Thế còn kế sách giữ gìn an ninh quốc gia thì sao?”
Nguyên phi tiếp lời: “Các bậc tiền vương xưa không sợ dân giàu, mà chỉ sợ nước không yên!
Tâu bệ hạ: Nước giàu mà không yên thì lúa có đầy kho cũng không thể ngồi mà an hưởng được.
Nhưng sự “không yên” có phải do sự “không giàu” mà ra đâu?
Tâu bệ hạ, chẳng phải là sợ giàu mà là từ sự “muốn giàu”. Người giàu lại muốn giàu thêm, người nghèo muốn thành giàu, thiên hạ ai chẳng muốn giàu, tính tham dục tự nhiên đã sẵn có trong lòng. Vì muốn giàu, kẻ này thì bất nhân tàn ác, kẻ kia lại sinh lòng phản trắc, xem nhẹ tình cốt nhục cha con anh em, họ đâu còn biết được lễ nghĩa, liêm sỉ là gì nữa”.
Vua hỏi tiếp: “Vậy thì trẫm phải làm sao?”
Nguyên phi thẳng thắn: “Tâu bệ hạ, nếu muốn giàu mà quên lễ nghĩa, dân thì giàu mà nước sẽ yếu. Xin bệ hạ đã thương dân như con thì nên có chung sự răn dạy rộng rãi bắt buộc với mọi người trong thiên hạ, chỉ khi nào từ quan đến dân đều biết xem trọng nhân cách đạo đức hơn tham vọng làm giàu, biết kiềm chế lòng tham dục thì ngày ấy nước mới có kỷ cương, phép tắc, mới trở nên vững vàng được. Một bậc “minh quân” chính là phải kiềm chế được ý muốn làm giàu “vô hạn” của kẻ có chức có quyền, phải lo cho dân có cơm ăn áo mặc, dư dả quanh năm”.
Vua và các triều thần đều ngạc nhiên trước sự hiểu biết của Nguyên phi. Từ đó bà lại càng được sự kính phục của các quan trong triều. Đặc biệt, với vua Lý Thánh Tông, Nguyên phi Ỷ Lan vừa là một người bạn đời chung chí hướng vừa là một cộng sự uyên bác và hiền lương.
Tổng hợp/ Văn hiến Việt Nam
