Chia sẻ với Văn hiến Việt Nam, đạo diễn Lương Đình Dũng nhấn mạnh: “Khi làm phim về âm nhạc truyền thống thì hình ảnh phải thi vị, chứ không chỉ đặt máy rồi ghi lại cảnh nghệ nhân hát, nó không thể là hình ảnh mô tả hay đơn giản là ghi lại hình và tiếng. Với tôi, việc thực hiện một tác phẩm âm nhạc đôi khi còn khó và phải đầu tư nhiều hơn cả một bộ phim. Do đó, tác phẩm mới có giá trị sâu sắc và bền vững”.
Buổi trò chuyện cùng nghệ nhân Hà Thị Cầu và đạo diễn Lương Đình Dũng trong phim ‘Xẩm đỏ’. Ảnh cắt từ phim.
Có thể thấy, phim tài liệu “Xẩm đỏ” về nghệ nhân Hà Thị Cầu, người hát xẩm cuối cùng của thế kỷ 20, vừa được tỉnh Ninh Bình đề xuất mua bản quyền nhằm bảo tồn và quảng bá một di sản vốn được coi là báu vật quốc gia.
Đạo diễn Lương Đình Dũng đang hoàn tất các thủ tục sang nhượng bản quyền phim “Xẩm đỏ”. Đạo diễn khá bất ngờ trước đề xuất mua bản quyền của tỉnh Ninh Bình – khi bộ phim đã hoàn thành từ những năm 2011. Từ đó, không chỉ khiến đoàn làm phim sống lại cảm xúc của những ngày thực hiện bộ phim, mà còn cho thấy sự trân trọng, quyết tâm bảo vệ và phát huy giá trị di sản nghệ thuật hát xẩm của tỉnh Ninh Bình.
Được biết, bộ phim “Xẩm đỏ” khởi quay trong nhiều năm trước khi nghệ nhân Hà Thị Cầu qua đời năm 2012. Khi đó, cụ Hà Thị Cầu đã 95 tuổi, lúc nhớ lúc quên, khi cười khi khóc, lúc hợp tác, khi lại từ chối.
Đạo diễn Lương Đình Dũng nhận ra nếu đề nghị nghệ nhân Hà Thị Cầu làm theo những gì đúng như trong kịch bản đề ra thì sẽ thiếu đi sự tự nhiên, bản thân bà cũng khó làm theo. Việc nói, cười hay bất kỳ điều gì mà đạo diễn muốn đều làm mất đi tính tự nhiên của bộ phim.
Trong đó, hầu hết kịch bản được định sẵn gần như không có tác dụng. Muốn quay cảnh nào, hát bài gì, tâm sự ra sao đều là những lời tỉ tê, khơi gợi như một cuộc chuyện trò bình thường không có sự hiện diện của máy quay, của tiếng loa chỉ đạo “quay – cắt”, mà đơn giản là cùng con cháu cụ Cầu “lừa” rằng: “Bọn con chưa quay đâu”, “chuyện trò với cụ để hiểu đã”, “thôi, cụ hát cho con nghe một bài”…
Trong suốt 2 năm (kể từ năm 2008 đến 2010) nhiều chuyến đi đi về về giữa Hà Nội và Yên Mô (Ninh Bình cũ) được đoàn làm phim kiên trì với 1.200 phút quay do nghệ sĩ Trịnh Quang Tùng thực hiện. Sau đó, 35 phút phim “Xẩm đỏ” ra đời và được chọn chiếu trong một sự kiện của UNESCO vào năm 2011.
Đạo diễn Lương Đình Dũng tâm sự thêm: “Nhiều khán giả cho rằng phim quá ngắn, vì thế mà chúng tôi đã dựng lại một bản phim khác dài hơn, tổng thời lượng 68 phút để người xem có thể nghe được nhiều bài hát hơn từ nghệ nhân Hà Thị Cầu”.
Đây là một bộ phim khá kỳ công, thời gian quay kéo dài, đạo diễn không muốn sử dụng lời bình như một cách để giữ lại sự trong trẻo tự nhiên của bộ phim với người nghe xẩm vốn mộc mạc và “chất” hơn. Đồng thời, để nghệ nhân tự nhiên thoải mái nhất khi hát như thể đang tâm sự trực tiếp tới khán giả và coi như không có đoàn làm phim ở đó.
Nhiều điều kỳ diệu, nhiều thăng trầm, làng quê đẹp đẽ thân thương hiện lên trong bộ phim và những lời ca đẹp quyến rũ lòng người. Nếu phác họa âm nhạc bằng màu sắc, thì xẩm sẽ thiên về màu nóng nên đạo diễn đã đặt tên phim là “Xẩm đỏ”.
Đây còn là cũng là gam màu báo động về một loại hình nghệ thuật đang đứng trước nguy cơ thất truyền. Đồng thời, là màu sắc gợi nhắc đến mồ hôi nước mắt và thân phận hẩm hiu, khốn khổ của những người hát xẩm khi xưa.
Bộ phim “Xẩm đỏ” không chỉ là hình ảnh về nghệ nhân Hà Thị Cầu, mà còn hấp dẫn bởi miền quê mộc mạc, với chợ quê, hoa gạo, bến đò… ẩn hiện, thảng thốt trong tiếng sênh, nhịp phách. Bên cạnh sự công phu về âm nhạc thì những hình ảnh chốn chợ, chốn quê thôn dã góp phần tôn vinh nghệ thuật hát xẩm.
Trong suốt bộ phim, người xem sẽ không thấy hình ảnh của diễn viên, sẽ không nghe thấy những lời thoại của diễn xuất. Đạo diễn đã không sử dụng diễn viên mà chờ đợi những phiên chợ ở chính nơi cụ Hà Thị Cầu sinh sống. Đây cũng là một chợ quê đơn sơ nhưng đẹp tự nhiên với hình ảnh hoa gạo, con đường cong trong buổi chiều tà…mỗi khuôn hình đều có những ý nghĩa ẩn khuất phía sau.
Thông qua bộ phim, bức tranh miền quê thanh bình yên ả ấy thảng hoặc điểm xuyết bởi thanh âm của xẩm. Tiếng xẩm có lúc vang xa, có lúc thẽ thọt như lời tự sự. Hình ảnh anh Khóa bên bến tàu kéo còi tu tu chuẩn bị phân ly người yêu khi “hai hàng lệ nó chảy vòng quanh”, lời nhắc nhở “công mẹ khổ lắm, công cha thời nhiều”…như in khắc mộc bản vào đời sống hiện tại. Được lắng nghe và cảm thụ một nghệ nhân dân gian cất tiếng hát, người xem thấy một cuộc sống nghĩa tình rất khác với cuộc sống hiện đại vội vã của ngày hôm nay.
Cũng theo đạo diễn Lương Đình Dũng “Với những thước phim được lựa chọn kỹ với nhiều thông điệp, nhiều ẩn ý, tôi muốn lưu giữ lại tất cả như một di sản văn hóa truyền thống của nghệ nhân Hà Thị Cầu để lại cho Ninh Bình nói riêng và cho kho tàng nghệ thuật xẩm Việt Nam nói chung”.
Hình ảnh của cố nghệ nhân Hà Thị Cầu thời điểm năm 2010.
Bên cạnh “Xẩm đỏ”, đạo diễn Lương Đình Dũng từng thực hiện 6 bộ phim nổi tiếng về nghệ thuật chèo, như “Hề cu Sứt”, “Thầy bói đi chợ”, “Lý trưởng mẹ Đốp”, “Phù thủy sợ ma”, “Thị Màu lên chùa”. Là một đạo diễn điện ảnh, anh cho rằng cái gốc đi lên và thấm đẫm trong hành trang nghệ thuật vẫn phải từ những tác phẩm văn học, nghệ thuật dân tộc.
“Xẩm, hề chèo đều là những ngôn ngữ nghệ thuật tuyệt vời. Ngoài ra, tôi cũng rất yêu thích các loại hình di sản văn hóa phi vật thể khác như hát xoan, hát then, đờn ca tài tử, nhã nhạc cung đình. Sắp tới tôi sẽ tiến hành làm phim về nghệ thuật hát then ở Tuyên Quang với mong muốn lưu giữ lại một di sản quý báu trong bối cảnh đa số nghệ nhân nơi đây đều đã cao tuổi”, đạo diễn Lương Đình Dũng tâm sự.
Ngọc Hải
