Y Tý khơi gợi da diết nhất đó là những ngôi nhà đất thó, tường trình dày, mái phủ đầy rêu, cây leo còn mọc cả trên lớp lá, đó là những ngôi nhà nom rất giống cây nấm của người dân tộc Hà Nhì.
Đỉnh núi Muối có tên gọi khác là Ky quan San ngọn (Bạch Mộc Lương Tử) cao 3.046m. Ngọn núi này cao thứ hai nếu so với đỉnh Phan Xi Păng.
Khi hơi thở của tôi như vừa chạm tay tới mây, thì cảm giác như đang được bay lượn trong lần nhảy dù ở biển Bái Tử Long. Đã đi qua mùa vàng của lúa, ở Khánh Hòa, Nha Trang đang gặt lúa, nhưng ở Y Tý thì đang là ruộng bậc thang, lúa đang xanh. Đi qua thác nước Lao Chải hay ngọn thác nước bản Vược; thác ở miền núi cao lại không cao lắm, thác như chỉ ngang vai rừng già Y Tý mà thôi.
Y Tý thường ám ảnh tôi khi ngồi ở bậc cửa nhà mình, khi không phải leo núi, không phải đến nơi từng có tuyết mùa đông như bạn vừa gặp ở trời Âu. Y Tý khơi gợi da diết nhất đó là những ngôi nhà đất thó, tường trình dày, mái phủ đầy rêu, cây leo còn mọc cả trên lớp lá, đó là những ngôi nhà nom rất giống cây nấm của người dân tộc Hà Nhì.
Những ngôi nhà lưng tựa vào núi, mặt hướng ra thung lũng mờ sương, mái lá mòn ải liêu xiêu mà vững chãi vô cùng. Y Tý neo vào giấc ngủ của tôi cái rét khắc nghiệt, cũng với nỗi khắc khoải của đất thó, sự xộc xệch của tường trình, mái lác đác khói loãng. Trời đất Y Tý lạ nhất bởi có màu xanh của cây mọc trên mái nhà. Màu lác đác xanh này hình như vừa thức giấc mời bạn nếm rượu thóc Sim San, uống vào lịm đi, để chiêm nghiệm khám phá văn hóa Ky quan san, vùng Bát Xát.
Lạ nhất và bắt mắt nhất là những chiếc mũ vấn tóc và quả bông đen nặng trĩu tay của cô gái Hà Nhì đội trên đầu. Tóc, khăn, và quả bông có lẽ nặng tới cả vài ký. Với họ, thời trang xanh đen và mũ tóc đều đen là của văn hóa gốc Hà Nhì, họ coi đó là kiểu mũ tuyệt đẹp của một thời thiếu nữ. Khác biệt hẳn với vẻ đẹp của người Dao đỏ, thì chiếc mũ phải đính rất nhiều họa tiết bằng bạc, mũ trùm kín trên đầu, toàn bạc trắng thứ thiệt.
“Có chiếc mũ nặng từ 7 hoặc 8 lượng bạc, có chiếc mũ nặng hơn, và nhiều tiền hơn đấy. Tiền mua mũ không nhớ được đâu, có khi phải trả nợ dần, mới có mũ bạc đội đầu, có khi là của hồi môn, mẹ cha cho đấy!”.
Mũ này làm tôi chợt nhớ đến thứ bạc, càng không phải “đồng bạc trắng hoa xòe” trong tiểu thuyết của nhà văn Ma Văn Kháng, mà ở đây là chiếc mũ và khuy áo đính hàng ký bạc trắng trên người. Khuy áo và trang sức trên ngực bằng bạc trắng. Trắng xóa lấp ló mấy vệt đỏ của khăn và áo. Tôi hỏi em Tẩn Mẩy Nhàn, cả khuy áo bạc và mũ là bao nhiêu lượng bạc. Tẩn Mẩy Nhàn đáp: “Nhiều lắm, tiền cũng nhiều lắm, không nhớ hết đâu, trên này đám cưới và lễ hội mới mặc thôi”. Người Dao ở bản Xèo nói vậy.
Còn rất sớm để gặp hoa đỗ quyên, cây đỗ quyên cổ thụ tím đỏ trên núi đổ xuống lối đi, các cô gái Hà Nhì, Dao đỏ, Hmông, Giáy, thi nhau chưng diện áo mũ đi chợ huyện.
Với người Dao lại khác hẳn người Hà Nhì, họ đội trên đầu chiếc mũ bạc, áo màu trắng. Nhưng “gu” của người Hà Nhì lại là gam màu xanh đen.
Anh Chảo Duồn Liềm (Bản Xèo, Bát Xát) cho tôi hay, phụ nữ thì thích áo mũ, chưng diện ngày hội cấp sắc. Lễ hội cấp sắc duy nhất ở nơi đây được gìn giữ và là nếp văn hóa tiềm ẩn nhất của người Dao. Người Dao coi lễ cấp sắc cho mọi người cực kỳ linh thiêng. Đó là lễ cấp sắc 3 đèn, 7 đèn, và 12 đèn. Lễ cấp sắc 12 đèn ít có lắm, lễ cấp sắc 12 đèn có khi phải hàng trăm năm mới làm được một lần, tốn kém lắm, phải có một trăm triệu đồng mới làm được cấp sắc này. Còn thường thường thì chỉ cấp sắc 3 đèn, ví dụ như cấp sắc cho người con trai sang tuổi làm người lớn, ví dụ như nhà ai đó có người mất đi, lễ cấp sắc cho họ được lên thiên đàng để được tổ tiên chứng cho đi khỏi dương gian thanh thản. Ngày lễ cấp sắc phải được ăn mặc đẹp nhất, linh thiêng nhất với người Dao, Bát Xát.
Người Dao đỏ rất coi trọng văn hóa ẩm thực, có nhiều món ngon trong lễ dâng bái tổ tiên. Theo anh Chảo Duồn Liềm thì món ngon là những món dồi hoa chuối, đậu phụ hoa, cá suối nấu bằng ống tre, thịt gà đen nướng với lá rừng, lạp sườn treo gác bếp, và xôi ngũ sắc.
Để chuẩn bị cho lễ hội cúng rừng hay lễ hội mùa cơm mới, người Dao đỏ lội suối bắt cá và chặt những ống tre xanh đem về, cùng với nhiều thứ lá rừng. Lá và rau, rau thơm họ cho xuống phía dưới ống tre, cho muối, hạt tiêu xanh rồi cho cá suối vào. Họ chặt một khúc chuối úp lên ống và nướng ống tre trên lửa. Việc này chỉ có người Dao biết làm, món này uống với rượu thóc nương chứ không phải rượu gạo. Còn món dồi hoa chuối làm cũng công phu không kém. Tiết heo trộn với hoa chuối và trộn với 10 loại rau thơm cho vào ruột heo. Hấp trong chõ gỗ như đồ xôi, rồi đem ra thái xếp hình hoa chuối. Thịt gà đen cũng nướng với lá thơm, quết mật ong vào con gà cho món ăn dậy mùi. Mâm cỗ của người Dao có xôi ngũ sắc rượu đựng ống tre nướng, rượu nướng và thịt nướng và bánh hoa dổi, bánh dầy đậu đỏ cũng ngon nức tiếng ở Bát Xát.
Những hạt lúa nương đã làm nên vị của rừng Y Tý, của thác bản Vược, nó làm cho bạn trân quý sự kỹ càng trong từng lá cây ngọn cỏ của rừng, nó giống như dưới xuôi, món thịt vịt phải có rau húng quế, món thịt chó phải có lát giềng, món gà phải có những vị lá chanh với muối tiêu.
Đường vẫn gập ghềnh, giá rét, có năm sẽ gặp tuyết ở Y Tý, nhưng tuyết ở Việt Nam sẽ gặp những chiếc bếp chất đầy củi lửa và gương mặt thiếu nữ ửng hồng vì rượu thóc, tình cảm của họ mộc mạc như hạt lúa, tấm lòng họ nồng ấm, thành thật như hạt lúa chưa qua xay giã giần sàng, vẫn còn nguyên vị của lúa nương trên núi cao; miền Ky quan san “em trai” của ngọn núi Phan Xi Păng hùng vĩ.
Nhà thơ Hoàng Việt Hằng
