Lê Quý Đôn là một trong những thiên tài kiệt xuất của Việt Nam, nhưng tuổi trẻ ông lại nổi tiếng là người kiêu ngạo. Điều gì đã giúp ông thay đổi để trở thành thiên tài xuất chúng?
Là vị quan thời Lê Trung Hưng, ông đồng thời cũng là nhà thơ, nhà bác học lớn. Từ nhỏ ông đã được xem là thần đồng, 5 tuổi đã đọc được nhiều bài trong “kinh thi”, 12 tuổi đã đọc rất nhiều sách về bách gia chư tử.
Năm 17 tuổi ông thi Hương đỗ đầu tức Giải nguyên. Năm 1752 khi 26 tuổi ông thi Hội và đỗ đầu tức Hội nguyên. Vào đến thi Đình ông lại đỗ đầu tức Bảng nhãn (do kỳ thi này không lấy Trạng nguyên) và được Triều đình bổ nhiệm làm quan.
Thế nhưng tuổi trẻ đỗ đầu lại làm quan to thì dễ kiêu căng tự phụ. Trong dân gian lưu truyền câu chuyện này, và sách “Đại Nam chính biên liệt truyện” cũng có ghi chép lại:
Bài học chữ “chi” từ một cụ già
Lê Quý Đôn tự tin mình đã đọc hết sách cả thiên kinh vạn quyển trong thiên hạ, sai người làm tấm biển treo ngay trước ngõ vào nhà mình với hàng chữ: 天下疑一字來問 “Thiên hạ nghi nhất tự lai vấn” (Nghĩa là: Trong thiên hạ, ai không hiểu chữ gì thì hãy đến mà hỏi).
Khi thân phụ ông là tiến sĩ Lê Phú Thứ qua đời, người quen cũ mới đến đưa tang rất đông. Trong đó có một ông cụ mà Lê Quý Đôn không biết, ông cụ nói: “Cháu còn nhỏ, chứ lão là bạn thân với cha cháu từ xưa. Nhưng vì nhà nghèo, đường xa, lại tuổi già sức yếu nên ít đi lại thăm hỏi nhau. Nay nghe tin cha cháu qua đời, nghĩa tử là nghĩa tận nên lão đến để có câu đối viếng. Lão run tay, cháu hãy lấy giấy bút, lão đọc, nhờ cháu viết hộ”.
Lê Quý Đôn đem bút giấy ra, ông cụ đọc “chi”, Lê Quý Đôn không biết viết chữ chi nào vì trong chữ Nho có nhiều từ đồng âm khác nghĩa, nên chờ ông cụ nói tiếp, nhưng ông cụ lại nói tiếp “chi”.
Lê Quý Đôn lấy làm lạ hỏi lại rằng: “Bẩm “chi” nào ạ”. Ông cụ liền nói: “Ối, Anh ơi, con anh đậu đến Bảng nhãn mà chữ “Chi” cũng không biết viết, thế mà treo bảng ngoài ngõ để cho người đến hỏi, thì sao trả lời được kia chứ?”
Nghe ông lão nói, Lê Quý Đôn xám mặt, ngượng chín cả người, nhất là có nhiều nho sĩ đến kính viếng ở xung quanh. Rồi ông cụ liền đọc tiếp 2 vế đối thật hay:
之之三十年餘，赤縣洪州君尚在
在在數千里外，桃花流水子何之?
Tiếng Hán Việt
Chi chi tam thập niên dư, xích huyện hồng châu Quân thượng tại
Tại tại sổ thiên lý ngoại, đào hoa lưu thủy Tử hà chỉ?!
Nghĩa là:
Trải qua ba chục năm hơn, Xích huyện Hồng châu anh còn đó.
Xa xôi ngoài ngàn dặm đó, hoa trôi nước cuốn bác về đâu?!
Câu đối quá hay và lạ khiến Lê Quý Đôn cùng các nho sĩ đều lấy làm kinh ngạc. Còn ông cụ thì cứ phủ phục trước linh cữu người đã mất “Ới anh ơi, anh bỏ đi đâu để con anh đỗ đến Bảng nhãn mà chưa biết viết chữ “chi” anh ơi”. Lạy xong, cụ già chống gậy ra về. Dù Lê Quý Đôn có mời mãi nhưng ông nhất định không nán lại.
Thì ra ông lão, một người bạn thân của cha Lê Quý Đôn hơn 30 năm không gặp, khi đến viếng thăm người bạn thân không may qua đời thì thấy cái bảng treo trước nhà nên ông lão nghĩ cách răn dạy Lê Quý Đôn về tính khiêm tốn.
Cuối cùng Lê Quý Đôn đã bỏ tính kiêu ngạo khi lên chùa
Sau khi cha mất, Lê Quý Đôn thường hay lên chùa cầu siêu. Một lần thấy ông đến, nhà sư trong chùa mừng rỡ: “Quan Bảng tới chùa, may mắn làm sao! Bần tăng có điều muốn nhờ quan chỉ giáo. Chả là đứa tiểu đồng của bần tăng nghe người nào đó đố chữ, về hỏi, nhưng bần tăng nghĩ không ra, nên đành theo lời quan Bảng dạy “Nghi nhất tự lai vấn”. Câu đố thế này, xin quan chỉ giáo cho”:
Thượng nhi bất thượng, 上而不上，
Hạ nhi bất hạ. 下而不下，
Thả nghi tại hạ. 且宜在下,
Bất khả tại thượng. 不可在上。
Nghĩa là:
Trên không thể trên
Dưới không thể dưới
Nhưng nên ở dưới
Không thể ở trên
Lê Quý Đôn vắt óc suy nghĩ cũng không sao nghĩ ra được. Lúc này tiểu đồng bỗng ở ngoài chạy vào và nói cậu đã giải được rồi. Lê Quý Đôn hỏi thì tiểu đồng nói đó là chữ nhất ( 一 )
Câu đầu: “Thượng nhi bất thượng” là chữ Thượng 上 mà không có phần trên, nên thành chữ Nhất 一.
Câu hai: “Hạ nhi bất hạ” là chữ Hạ 下 mà không có phần dưới, nên cũng là chữ Nhất 一.
Câu ba: “Thả nghi tại hạ” là chữ Thả 且 và chữ Nghi 宜thì có chữ Nhất 一 ở phía dưới.
Câu bốn: “Bất khả tại thượng” là chữ Bất 不 và chữ Khả 可 thì chữ Nhất 一 ở phía trên.
Lê Quý Đôn biết dụng ý người ra câu đố là lấy ngay chữ “nhất” trong tấm biển “Nhất tự lai vấn” để chế nhạo mình. Liền nghĩ thì ra thiên hạ còn lắm kẻ giỏi hơn mình, nên khi về đến nhà việc đầu tiên ông làm là sai người cất tấm bảng đó đi. Từ đó ông bỏ đi tính kiêu ngạo của tuổi trẻ, chăm chú nghiên cứu, học hành nhờ đó mà trở thành thiên tài khoa học lớn của Việt Nam.
Sưu tầm/ Văn hiến Việt Nam
