Khoa thi năm 1499 thời vua Lê Hiến Tông có hai thí sinh ngang tài ngang sức, lại đều nhường nhịn nhau, khiến nhà vua và triều đình bối rối không biết chọn ai làm Trạng nguyên…
Hai anh em họ Đỗ
Vào thời nhà Lê ở xã Ngoại Lãng, huyện Thư Trì (nay là xã Song Lãng, huyện Thư Trì, tỉnh Thái Bình) có gia đình bà hàng nước nghèo khó. Vì không có ruộng cày nên bà phải quán nước ven đường kiếm kế sinh nhai. Chồng mất sớm, bà phải một mình nuôi 2 người con trai là Đỗ Lý Khiêm và Đỗ Oánh.
Dù nhà nghèo nhưng bà cũng cố gắng cho 2 con theo học thầy đồ. Hai anh em hiếu học vừa lo phụ mẹ bán nước, vừa cùng nhau đối đáp kinh thư, khiến khách qua đường vui vẻ biết thêm thêm ít chữ.
Tiếng lành đồn xa, việc hai anh em họ Đỗ ở Ngoại Lãng hay chữ khiến cả vùng đều biết, khuyên họ hãy lên kinh đô ứng thí, thế nào cũng đạt công trạng.
Người học trò họ Hoàng
Có chuyện kể rằng ở Kinh đô có người học trò họ Hoàng vốn cũng rất hay chữ, nghĩ rằng khoa này mình có thể đỗ đầu, nghe tiếng hai anh em họ Đỗ hay chữ thì lân la tìm đến để thử tài.
Cậu học trò họ Hoàng hỏi hết cả câu đối, thơ phú, kinh nghĩa, đến tứ thư ngũ kinh, cuối cùng thấy mình không thể sánh với anh em họ, bụng dạ nghĩ rằng khoa thi tới Trạng nguyên khó thoát khỏi tay họ Đỗ.
Tuy vậy khoa thi năm ấy không ngờ cũng xuất hiện một nhân tài khác.
Thần đồng Lương Đắc Bằng
Ngoài ra khoa thi lần này còn có cả Lương Đắc Bằng, người làng Hội Trào (Hội Triều), phủ Hà Trung, trấn Thanh Hóa (nay là xã Hoằng Phong, huyện Hoằng Hoá, tỉnh Thanh Hóa), cũng nổi tiếng là thần đồng từ tấm bé.
Lương Đắc Bằng là con của Giải nguyên Lương Hay. Sau khi đỗ Giải nguyên kỳ thi Hương, cụ Lương Hay không đi thi nữa mà ở nhà mở lớp dạy học. Học trò đến xin học rất đông. Trong số học trò có Trạng nguyên Lương Thế Vinh…
Từ nhỏ Lương Đắc Bằng thông minh xuất chúng, nổi tiếng là Thần đồng đất Cổ Hoằng. Sau khi cha mất, cậu bé Đắc Bằng 12 tuổi đã ra Bắc thụ nghiệp học trò cha mình là Trạng nguyên Lương Thế Vinh ở Cao Hương – Nam Định.
Thi tuyển người tài thời Lê Hiến Tông
Năm 1499, Triều đình mở khoa thi, vua Lê Hiến Tông cần người hiền tài giúp trị quốc, ra chỉ dụ rằng:
“Nhân tài là nguyên khí của quốc gia. Nguyên khí mạnh thì đạo trị nước mới thịnh. Khoa mục là con đường chính của người làm quan, đường chính mở thì chân nho mới xuất hiện.
Cho nên ngày xưa dùng khoa lấy người tài giỏi phải đặt quy chế chia vị cho nghiêm, phải định thể lên dán tên cho chặt, thu nhiều người giỏi, giúp vua trị vì thiên hạ”.
Hai sĩ tử xuất sắc
Đỗ Lý Khiêm và Lương Đắc Bằng đăng ký dự thi khoa thì này. Cả hai vượt qua các cuộc thi Hương, thi Hội, cùng với 53 sĩ tử khác bước vào kỳ thi cuối cùng là thi Đình.
Khi các quan chủ khảo chấm bài thì thấy có 2 bài rất nổi trội, là 2 bài của Lương Đắc Bằng và Đỗ Lý Khiêm.
Vì khoa thi chỉ chọn 1 Trạng nguyên nên các quan chấm bài rất kỹ lưỡng, nhưng cả 2 bài văn sách đều có văn tài hay như nhau, không thể xác định được bài nào vượt trội hơn.
Nhà vua cùng các đại thần cho 2 người làm thêm bài ứng chế. Nhưng sau đó các quan chấm và thấy rằng 2 bài ấy cũng lại hay như nhau, không sao xác định được ai hơn.
Nhường nhau ngôi vị Trạng nguyên
Vua liền cho 2 người làm thêm một bài văn “bái mạng”. Bấy giờ Đỗ Lý Khiêm qua thời gian dài ở Kinh thành dự thi, tiếp xúc với Lương Đắc Bằng và cảm thấy đây là con người tài năng, xứng đáng là Trạng nguyên, nên chủ ý làm bài qua loa cho xong.
Vua xem bài của Lương Đắc Bằng xong, đến bài của Đỗ Lý Khiêm thì thấy bài viết kém hẳn so với các bài trước ông đã viết, đoán biết cậu học trò cố ý nhường danh hiệu Trạng nguyên, liền nói lại điều này cho Lương Đắc Bằng biết.
Lương Đắc Bằng biết được thì cảm thấy hổ thẹn, nói với Vua rằng phẩm chất của mình không sánh được với Đỗ Lý Khiêm, ngôi vị Trạng nguyên nên trao cho cậu ấy. Thế rồi cả hai người nhất mực nhường nhau không ai muốn nhận làm Trạng.
Tung quyển thi vào vòng tròn, để Thần linh lựa chọn
Tình huống khiến Vua và Triều thần không biết làm thế nào. Các quan liền nghĩ ra một cách là vẽ vòng tròn trên sân rồng, thắp hương bái Thần linh, rồi cho 2 người tung quyển thi vào. Quyển thi của ai gần tâm vòng tròn hơn có nghĩa là Thần lịnh lựa chọn, lúc đó không được từ chối nữa mà sẽ là Trạng nguyên.
Kết quả quyển thi của Đỗ Lý Khiêm nằm trong vòng tròn, còn quyển thi của Đắc Bằng nằm ngoài vòng tròn. Thế là Đỗ Lý Khiêm đỗ Trạng nguyên, còn Lương Đắc Bằng đỗ thứ hai tức Bảng nhãn.
Về quê dạy học trò Nguyễn Bỉnh Khiêm
Đỗ Lý Khiêm đổi tên thành Đỗ Lý Ích, làm quan đến Phó đô Ngự sử. Ông là người tiết tháo, làm quan trải 4 đời Vua, Khi mất ông được phong tước Thái bảo, hàm Thượng thư, được phong làm Phúc Thần làng Ngoại Lãng quê ông.
Còn Lương Đắc Bằng làm quan đến Tả thị lang bộ Lễ, sau đó cáo quan về quê dạy học. Trong số những học trò của Lương Đắc Bằng, thì người làm ông hài lòng và tự hào nhất chính là Nguyễn Bỉnh Khiêm.
Là người thông minh, sáng dạ lại chăm chỉ đèn sách nên chẳng mấy chốc Nguyễn Bỉnh Khiêm trở thành học trò xuất sắc nhất của thầy đồ Lương Đắc Bằng.
Thấy Nguyễn Bỉnh Khiêm sáng dạ, Lương Đắc Bằng không chỉ dạy chữ nghĩa, mà nhân đó dạy cả “Chu Dịch” và “Thái Ất”. Nguyễn Bỉnh Khiêm lĩnh hội được, sau lại trò giỏi hơn thầy, tiên đoán chính xác, quyết định thế cờ nhà Lê và Trịnh – Nguyễn sau này, còn để lại “Sấm Trạng Trình” nức tiếng trong dân gian.
Theo DanViet
