Tôi đang đọc quyển sách khá dày in hai nghìn câu hỏi của Tòa Đề hình Pháp (thực dân) buộc nhà yêu nước Phan Bội Châu phải trả lời. Thực chất, đây là những câu thẩm vấn, một cuộc hỏi cung được chuẩn bị rất kỹ, thậm chí được viết trước, chứng tỏ người Pháp coi trọng cuộc thẩm vấn này như thế nào.
Theo những người sưu tầm và dịch thuật văn bản Thẩm vấn này, thì thực dân Pháp đã kỳ công chuẩn bị cho cuộc hỏi cung người tù Phan Bội Châu, và Hội đồng xét xử của tòa Đề hình đã làm việc ròng rã từ ngày 29/8/1925 đến ngày 9/11/1925, đề ra 1997 câu hỏi để hàng ngày, vào buổi sáng và buổi chiều, liên tục thẩm vấn Phan Bội Châu với đầy đủ hồ sơ án cứ do sở Mật thám và sở Toàn quyền Đông Dương cung cấp.
Cụ Phan đã trả lời toàn bộ những câu hỏi này, những câu thẩm vấn được hỏi với giọng khá lịch sự, nhưng ẩn phía sau là những cú gài bẫy, lắt léo, áp đặt, vu khống, đe dọa, độc ác, những câu hỏi dài ngắn khác nhau, nó có thể khiến một người bình thường đối diện với những câu hỏi này rất dễ bị choáng, và rất dễ lộ ra những mâu thuẫn trong những câu trả lời, dù những mâu thuẫn ấy chỉ là do bất ổn tâm lý. Điều đó chứng tỏ những người thẩm vấn rất chuyên nghiệp, rất có nghề, và họ biết mình đang đối diện với ai.
Nhưng, kỳ lạ thay, cứ qua từng câu trả lời, qua nhiều ngày trả lời từng câu hỏi, mà chân dung nhà yêu nước vĩ đại Phan Bội Châu cứ bình thản hiện lên với sức thu hút khó cưỡng nổi. Và tôi nghĩ, khó có quyển hồi ký nào của các danh nhân lại viết hay hơn cuốn “Hồi ký-thẩm vấn” này, một thể loại văn học kỳ dị, một tác phẩm văn học mà tác giả đầu tiên là những tay mật thám, những tay chuyên hỏi cung, những kẻ quan tòa, những gã thực dân lão luyện quen đối phó với những người yêu nước. Và nhân vật chủ chốt không bao giờ muốn viết nên quyển sách này là nhà yêu nước Phan Bội Châu lại bị buộc phải viết lên một tác phẩm dài tới hơn 600 trang giấy in khổ 16/24cm, một tác phẩm đầy số phận, đầy phức tạp, với bao nhiêu là tên tuổi những người dính líu vào công cuộc hoạt động cách mạng của Phan Bội Châu.
Tôi đã thực sự hồi hộp khi đọc những câu hỏi và những câu trả lời, phần vì căm ghét những người thẩm vấn, phần vì lo cho Cụ Phan.
Nhưng, tôi đã trải qua những chuyển biến cảm xúc liên tục, mà vẫn đầy hứng khởi khi theo dõi trận đấu có một không hai này, trận đấu giữa một “team” đối đầu với một đối thủ duy nhất phía bên kia.
Dù trận đấu chưa kết thúc, do tôi chưa đọc xong quyển sách, nhưng tôi cảm thấy khá rõ ràng, trận đấu này sẽ có kết quả thế nào.
Một đội “ngoại hạng” với đầy đủ đội hình thi đấu và một đội chỉ có một đấu thủ duy nhất. Đội đông người liên tục tấn công, dùng đủ mọi chiến thuật, kỹ thuật để “ghi bàn” vào lưới đội bóng một người. Còn đội đơn thân kia thì chỉ chơi phòng ngự-phản công, nhưng chơi một cách vô cùng điềm tĩnh, tiến thoái nhịp nhàng, có khi “qua người” ngoạn mục, có khi lại “nương gió” tựa vào những cú ra đòn của đối thủ mà vận dụng một chiêu Aikido thích hợp để hóa giải. Chẳng phải cuộc thẩm vấn này chủ yếu truy tìm những hoạt động của Cụ Phan Bội Châu ở Nhật Bản đó sao? Mà Nhật là quê hương của môn võ Hiệp khí đạo (Aikido) và Nhu đạo (Judo) nổi tiếng thế giới. Thế hóa ra đây là một trận đấu theo kiểu “đánh hội đồng” giữa một nhóm côn đồ khoác áo pháp luật với một người yêu nước bị cho là tội phạm, trận đấu không một chút công bằng, không một chút fair-play đó sao?
Nhưng thật khó để đòi hỏi những kẻ thực dân Pháp phải “fair-play” với những người yêu nước Việt Nam như Phan Bội Châu.
Yêu nước, nghĩa là phải biết chịu đựng. Cụ Phan hiểu sâu sắc điều đó, và Cụ đã chịu đựng cuộc thẩm vấn kinh người này mà mặt không biến sắc, mà tâm luôn tĩnh và thần luôn định.
Những người hỏi cung quả thật có rất nhiều cách hỏi, nhưng tựu trung họ chỉ muốn làm cho người bị buộc trả lời phải lúng túng, hoang mang, trả lời trước sau bất nhất, để họ khoét vào đó và từng bước đánh gục đối thủ, buộc phải khai thật hết mọi điều.
Cuộc thẩm vấn đã diễn ra trong tinh thần đó.
Nhưng cứ qua từng câu, người hỏi vừa xong thì người trả lời đã có ngay câu đáp, nhũn nhặn nhưng minh bạch, thản nhiên, không hề một chút lúng túng. Có những câu hỏi, sau khi trả lời, Cụ Phan còn “nói thêm”, nói “cho rõ” một chuyện gì đó. Nghĩa là người bị thẩm vấn đã giành trọn quyền chủ động, cứ tưởng “khai” ra điều gì, hóa ra, chẳng có điều gì cả, chỉ là nói thêm cho vui, vậy thôi. Những câu “nói thêm” này thể hiện bản lĩnh của nhà yêu nước Phan Bội Châu một cách thuyết phục nhất: Tôi chủ động nói thêm với anh, nhưng anh cũng chẳng “hiểu thêm” được gì cả, điều đó do anh, không do tôi. Đừng trách tôi nhé!
Đây là cuộc đấu trí kỳ lạ có thể đi vào lịch sử những cuộc thẩm vấn mang tầm thế giới, bởi sức nặng của sự chuẩn bị hỏi cung, bởi sức nặng của câu chuyện hỏi cung, và bởi sức nặng của nhân thân người bị hỏi cung. Đây cũng là cuộc đấu trí giữa những đại diện của thực dân Pháp với một người yêu nước tiêu biểu của Việt Nam, diễn ra khi thế và lực hai bên không tương đồng, nhưng kết quả lại không như ý muốn của những người chủ động thẩm vấn.
Lịch sử của thực dân Pháp ở Việt Nam là một cái gì quá ngao ngán cho Việt Nam, mà cũng rất ngao ngán cho nước Pháp. Sự “chậm hiểu” của thực dân Pháp (so với thực dân Anh chẳng hạn) là một nghịch lực đã kéo lùi sự phát triển của chính nước Pháp về mọi mặt. Việt Nam, dĩ nhiên là nạn nhân, nên chịu mọi bề cơ cực. Sự cơ cực ấy còn để lại những dấu ấn cho tới bây giờ.
Vì thế, càng yêu thương và cảm phục một người yêu nước vĩ đại như Phan Bội Châu, người đã lặn lội sang tận đất Nhật để tìm hiểu vì sao Nhật Bản có thể canh tân, có thể phú cường. Dĩ nhiên, ngay thời đó, Cụ Phan đã chạm phải một thế lực tiền-phát-xít đang có cơ bành trướng ở Nhật, nên không thể tìm được tiếng nói chung với nhà cầm quyền Nhật Bản.
Với 2000 câu hỏi, thực dân Pháp cũng không hiểu vì sao người Việt Nam lại yêu đất nước mình đến như vậy. Nói chung những kẻ xâm lược Việt Nam đều bối rối với câu hỏi then chốt này, đến khi hiểu được câu trả lời thì mọi chuyện đã muộn.
Thanh Thảo/VHVN
