Từ vai kịch sáng chói Lý Chiêu Hoàng, diễn tả lộng lẫy, huy hoàng trên sân khấu số phận vị nữ hoàng duy nhất và cuối cùng của nhà Lý, buộc phải nhường ngôi cho chồng là Trần Cảnh,“can tội” chấm hết hơn hai trăm năm vương triều Lý, đã thế, lại“can tội”không sinh được thế tử, phải nhường ngôi hoàng hậu cho chị ruột Thuận Thiên, đang có mang với Trần Liễu, anh ruột Trần Cảnh.., hoàn tất một “bi kịch bà hoàng thất sủng”, Lê Khanh đã rũ áo cung đình, bước thẳng vào vai kịch mới: Nô ra trong Nhà Búp bê của nhà viết kịch lừng danh thế giới:H.Ibsel. Vai kịch này trình diễn trong Lễ hội Ibsel tại Việt Nam 2006 đầu thu, tháng10,11 ở Hà Nội, đã gây chấn động cho người xem Thủ đô, song, trước hết, đã gây chấn động tâm hồn Lê Khanh, và đánh dấu bước ngoặt mới: sẽ thành đạo diễn kịch nay mai. (Khanh đang học đạo diễn năm 3, ĐH SK& ĐA Hà Nội và đượcLê Hùng mời làm phó đạo diễn cho chính vở này).

Từ vị nữ hoàng cuối cùng của nhà Lý Phải nhận rằng, NSND Lê Khanh là nghệ sĩ nhà nòi thứ thiệt, con gái thứ của NSND Trần Tiếnông vua hài không ngai trên sân khấu kịch Việt hiện đạimà chưa ai “qua mặt” nổi. Mẹ là NSƯT Lê Mai, vốn là con gái của một gia đình nghệ sĩ lẫy lừng, đứng đầu là ông bốnghệ sĩ tài hoa Lê Đại Thanh. Tiếp thu dòng máu nghệ sĩ sáng chói của cả hai bên nội ngoại, Lê Khanh được trời cho khả năng biến báo khôn lường trong sự xâm nhập và thể hiện những vai kịch khác nhau một trời một vực. Điển hình nhất: Lê Khanh đã hóa thân vào hai vai kịch ĐôngTây vô cùng khác biệt, đối lập như đỏ và đen, như nước với lửa: Lý Chiêu Hoàng và Nôra, trong thập kỉ sân khấu vắt từ thế kỉ 20 sang thế kỉ 21.

Lý Chiêu Hoàng là nhân vật chính trong kịch bản Rừng Trúc của nhà văn Nguyễn Đình Thi, còn Nôra, là vai kịch chính trong Nhà búp bê của Ibsel, nhà văn Nauy, từng gây sóng gió hàng thế kỷ nay trên sân khấu châu Âu và toàn cầu. Lê Khanh quả thật có tài tạo tác muôn mặt các vai kịch tính cách. Cùng thế hệ Lê Khanh và sau Lê Khanh, có lẽ loại tài năng thiên phú kiểu này, đã chỉ hiện diện hiếm hoi ở NSƯT Thành Lộc của sân khấu kịch IDECAF, TP HCM. Thực ra, Lê Khanh đã bước khỏi tấn bi kịch của bà hoàng thất sủng Lý Chiêu Hoàng, nhân vật mà Khanh quá yêu mến, quyến luyến, một cách không dễ dàng. Khanh đã lậm quá sâu vào vai kịch này, cùng lúc chịu sâu dày.

Ơn nghĩa với NSND Nguyễn Đình Nghi, người thày đã cất công kiến trúc nền tảng nghệ thuật cho Khanh diễn vai kịch thậm khó này. Và Khanh đã vượt qua thử thách, đã diễn tả rất uyển chuyển những “sang chấn” trong tâm hồn vị nữ hoàng nhà Lý, vốn đa mang trên vai cả bi kịch lịch sử của vương triều, lẫn bi kịch cá nhân của một thân phận đàn bà Á đông…

2. Đến búp bê Nôra nổi loạn

Nhưng nhân vật Nôra của Ibsel lại rất khác, trong sự chiếu rọi của cái nhìn Phương Tây. Nếu không thật tài năng, thì Khanh sẽ bị cách diễn của chính mình trong vai Lý Chiêu Hoàng ám ảnh. Nhưng không, Khanh biết, Nôra là một vai kịch khác và Lê Hùng là một đạo diễn khác, luôn sục sôi khao khát “lạ hóa” ngôn ngữ dàn dựng. Cần phải diễn khác, và nhất là, cần phải tìm thấy sự mới lạ trong cấu trúc nhân vật. Dường như khi vào vai Nôra, Khanh đã nhủ thầm: hãy quên đi Lý Chiêu Hoàng, vì đơn giản: Lý Chiêu Hoàng không phải là Nôra.

Vậy Nôra là ai? Câu hỏi này vang lên từ những con chữ im lặng trong kịch bản Nhà búp bê, thách thức cả tôi với tư cách cố vấn văn học kịch, như một phu chữ cho vở diễn (mượn chữ của thi sĩ Lê Đạt), lẫn Lê Khanh, và dĩ nhiên, cả đạo diễn Lê Hùng, khi bắt đầu “làm chữ” (phân tích kịch bản) đặng tìm đến “đáy chữ” của những con chữ đa nghĩa mà Ibsel đã gửi gắm khi viết Nhà búp bê, nhằm kiến tạo cơ sở văn chương vững chắc cho đạo diễn và dàn diễn viên của NH Tuổi Trẻ dàn tập hiệu quả trên sàn gỗ.

Khi “đọc vỡ chữ” của Ibsen, chúng tôi được “chữ” mách bảo rằng: bi kịch của Nôra búpbê thật sâu sắc: đó là sự vỡ lẽ đau đớn vì đã nhận lầm hạnh phúc, đến mức cuối vở kịch, Nôra phải… nổi loạn. Và đó là cuộc nổi loạn tất yếu của người đàn bà đã bất ngờ phát hiện: người chồng luôn cưng nựng yêu chiều âu yếm mình như một búpbê xinh đẹp, khi sự cố xảy ra, đã hiện nguyên hình kẻ giả nhân giả nghĩa, ích kỉ, độc đoán, tàn bạo. Anh ta, rốt cuộc, đã chẳng yêu ai ngoài yêu chính bản thân. Phát hiện bộ mặt thật của người chồng mình đã dốc lòng yêu, hy sinh, tôn thờ sau 8 năm trời chung sống, và phát hiện cả sự nông nổi, ngây ngô của chính mình, dầu đã có hai mặt con, song Nôra vẫn cương quyết đóng sập cánh cửa ngôi nhà búpbê, đành đoạn dứt áo ra đi, bỏ lại toàn bộ ảo tưởng về hạnh phúc bên thềm ngôi nhà bi kịch, chấm dứt vĩnh viễn thân phận người vợ búpbê hoa sói hoa hòe, để bắt đầu cuộc sống mới của người đàn bà tự lập và trưởng thành từ chính nỗi đau của mình. Nôra không còn cho phép mình ngây thơ nhẫn nhịn nữa!

Hiểu đúng tinh thần triết lý ấy trong nhân vật Nôra, lại được Lê Hùng dàn dựng vở diễn với ngôn ngữ đạo diễn đầy ấn tượng, bằng cách xếp đặt trên sân khấu những con búp bê vải và cấp cho chúng sự chuyển động hoặc tĩnh tại theo phát triển của các tình huống kịch, nên Lê Khanh đã lột tả nhân vật Nôra thật thoải mái, sống động trong cái không gian sân khấu đa nghĩa ấy. Thời gian sân khấu cũng được Lê Hùng khéo ép chặt Lê Khanh và Bá Anh trong vở kịch Nhà búp bê. Lê Khanh trong vai Lý Chiêu Hoàng. Tiết tấu và nhấn mạnh ý nghĩa trong biểu tượng chiếc đồng hồ được xử lí ước lệ: cái quả lắc to tướng của nó treo chính giữa nền phông hậu, vừa là cửa ra vào nhà Nôra, vừa là vị quan tòa thầm lặng phán xử các nhân vật trong Nhà búp bê, vừa là tiếng gõ đập vào trái tim đa cảm của Nôra trong những thời khắc kinh khủng nhất của số phận cô…

Đặc biệt, tiếng sập cửa của Nôra vào hồi chót kịch Nhà búp bê, tiếng sập cửa từng làm bàng hoàng cả châu Âu hàng trăm năm nay, từng được B. Shah ca ngợi: Còn vang rền hơn cả tiếng đại bác ở cứ điểm Mêtgiơ hay trong trận Xêđăng buộc Napoleon III phải đầu hàng, đã không xuất hiện ở vở kịch này. Cả Lê Hùng và Lê Khanh đều cho rằng đấy là tiếng sập cửa có vẻ “vật chất”, được diễn tả theo cách tả thực quen thuộc của sân khấu Phương Tây. Khi dàn dựng và biểu diễn màn chót quan trọng này, Nôra của Lê Khanh và Lê Hùng, và có lẽ… của tôi nữa, đều muốn tiếng sập cửa ấy ngân vọng mãi trong trái tim đầy trắc ẩn của Nôra Lê Khanh và ngân nga lâu lắc trong trái tim người xem đương đại. Vì vậy, Nôra Lê Khanh, sau lời vĩnh biệt chồng, đã không sập cửa, mà lặng lẽ đi vòng xuống dưới sàn diễn, băng ngang khán giả ngồi hàng đầu và đi khuất, trong tiếng đập liên hồi được phóng thanh của chiếc đồng hồ quả lắc trên sân khấu. Tiếng đập liên hồi đều đặn ấy của thời gian, và có lẽ, đó cũng là tiếng đập của trái tim bị tổn thương của Nôra, theo tôi nghĩ, còn vang to hơn tiếng sập cửa như đã được mặc định trong kịch bản của Ibsel. Và vì thế nó là nghệ thuật “Việt hóa” tinh tế của Lê Hùng và Lê Khanh đối với một kịch bản kinh điển thế giới, báo hiༀtrong ngôn ngữ nghệ thuật kịch của NH Tuổi Trẻ. Chính nội lực tự thân này sẽ là “đảm bảo bằng vàng” cho sự phát triển năng động và độc đáo trong nghệ thuật đạo diễn và biểu diễn của NH Tuổi Trẻ, khẳng định vững chắc thương hiệu riêng của NH Tuổi Trẻ trong bối cảnh hội nhập văn hóa nghệ thuật mới mẻ giữa Việt Nam và thế giới…

3. Người Na uy rất yêu Nôra của Lê Khanh

Như thế, Lê Khanh đã “Việt hóa” vai kịch Nôra trong một hình thái sân khấu pha trộn rất hài hòa chất ĐôngTây của ngôn ngữ đạo diễn Lê Hùng.

Cách diễn của Lê Khanh vì thế, rất hiện đại, bởi nhân vật Nôra được diễn tả trong sự đậm đặc chi tiết tả thực, trong sự gia giảm tinh tế nghệ thuật thốt lời và lựa chọn chi tiết diễn sống động, chuẩn xác đối với từng bạn diễn: bạn gái Linđa, với bác sĩ Rank (vị bác sĩ thầm yêu trộm nhớ Nôra), với kẻ chủ nợ Krôxtrag, và đặc biệt, với Tocvan, chồng Nôra, do Sỹ Tiến thể hiện. Đoạn cao trào nhất, gần áp chót tấn bi kịch, Lê Khanh đã múa trong tấm áo váy đỏ thắm, để “nói” với chồng cái tâm trạng giằng xé tuyệt vọng của mình.

Đoạn múa này quả là một cảnh tượng kịch không lời rất đắt, phảng phất ngôn ngữ ước lệ thâm thúy đa nghĩa của tuồng chèo cổ Việt Nam. Trong cuộc hội thảo “Ibsel trong thời đại chúng ta” ngay sau đó, các nhà tổ chức Nauy đã không tiếc lời khen Nôra của Lê Khanh và phong cách dàn dựng độc đáo của Lê Hùng trong Nhà búp bê.

Lê Khanh và Bá Anh trong vở kịch Nhà búp bê.

Bí thư thứ nhất ĐSQ Nauy, Fredrick Steen; giám đốc Nhà hát quốc gia Nauy và festival 2004, Ba Clemetsen; GS. Frode Helland, giám đốc khoa Nhân văn ĐH Tổng hợp Oslo và Trung tâm thực nghiệm sân khấu Ibsel đã đồng thuận đánh giá:

Lê Khanh là một phát hiện mới về nhân vật Nôra và Lê Hùng là một phát kiến mới của sân khấu Việt Nam về hình thái vở diễn Nhà búp bê, và đặc biệt bằng nghệ thuật của mình, cả hai đã tạo ra một tác phẩm sân khấu của Ibsel, vừa mang đậm bản thể sân khấu truyền thống Việt Nam, lại rất hiện đại phương Tây. Chúng tôi ngạc nhiên và hạnh phúc trước thành quả nghệ thuật của các bạn…

Hôm ấy, ở hành lang Đại giảng đường Ngụy Như Kông Tum của ĐHQG Hà Nội 19 Lê Thánh Tông, Lê Khanh đã cười rất tươi đáp lễ những bạn tri âm người Nauy, và bỏ nhỏ với tôi, thơm thảo: Bây giờ em mới được thở phào nhẹ nhõm đấy bà chị ạ. Tối nay em mời bố Trần Tiến đi xem. Bố sẽ mừng lắm…