Xe xích lô ở xứ ta

Nếu chọn một phương tiện đi lại trên đường phố Hà Nội đến nay vẫn được coi là ấn tượng hơn cả, thì chắc chắn sẽ là chiếc xích lô.

---

Có trước xích lô là cái xe kéo (pousse-pousse) thì chưa đủ tuổi là đã về hưu. Nói vậy vì 2 chiếc xe kéo đầu tiên do công sứ Pháp nhập từ Hongkong về Hà Nội năm 1898 thì nó “mất tăm” ngay sau những biến cố thời cuộc xẩy ra trong những năm 1945-1947 lúc mới tròn 50 tuổi.

Có lẽ nhận thức của thiên hạ về nhân quyền từ lâu đã nhận ra cái xe kéo khá phổ biến ở các nước phương Đông (phần lớn là thuộc địa) như một điển hình sự bất bình đẳng trong thân phận của con người nên cái thứ “ngựa người, người ngựa” theo cách mô tả của nhà văn Nguyễn Công Hoan khiến nó phải tự biến mất chăng (?!)

Sau cái xe kéo, người xứ ta biết tới cái xe đạp mà tính trội cốt lõi là sự truyền lực bằng sợi dây xích làm giảm nhẹ sức lực và đạt tốc độ rất cao so với xe kéo chạy bộ. Nhưng nó chỉ là phương tiện cá nhân khó đáp ứng nhu cầu dịch vụ chuyên chở người và hàng ở các đô thị ngày một nhiều.

Hoàng đế Thành Thái từng chụp ảnh cùng với chiếc xe đạp khi thăm Sài Gòn cuối thế kỷ XIX, nhưng xe mà Ngài ngự dụng chưa có xích vẫn truyền lực bằng trục răng cưa. Phải muộn hơn, vào những thập kỷ 20, 30 thì cái xe đạp (bicyclette) mới thực thụ hoàn thiện và mới nhập vào xứ ta…như biểu hiện của “tân thời” và phong trào “vui vẻ trẻ trung” trước khi trở thành một phương tiện giao thông.

Và gần như cùng lúc phát minh ra xe đạp chạy trên 2 bánh xếp dọc thì đã có những nhà phát minh tính tới việc kết hợp giữa cái xe đạp và cái xe kéo để giải phóng đôi chân chạy bộ của người phu xe. Sự kết hợp ấy cho ra đời cái xích lô (cyclo pousse) với 3 bánh.

Và một người Pháp có tên là Pierre Maurice Coupeaud, sinh năm 1872, tốt nghiệp kỹ sư mỏ, đam mê xe đạp và bóng đá là người sáng chế ra loại xích lô có người đạp ngồi phía sau. Cuối những năm 20, ông đã rời nước Pháp đến Phnompenh và thành lập tại đây một cơ sở kinh doanh. Năm 1933 ông đưa ra ý tưởng cải tiến phương tiện đi lại ở Đông Dương.

Năm 1935 Coupeaud đăng ký với Bộ Thuộc địa và nhà cầm quyền Phnompenh sáng chế và nhập loại xe này được làm ở Pháp sang Campuchia. Và ngày 9-2-1936, một chiếc xích lô với 2 người thay nhau kẻ ngồi người đạp khởi hành lúc 16g từ Phnompenh chạy liên tục qua đêm đến Sài Gòn lúc 9g30 sáng hôm sau trên chặng đường dài 240km, đạt kỷ lục 11km/giờ. Cuộc chạy quảng cáo này có gây ấn tượng nhưng Sài Gòn đến cuối năm 1939 mới có 200 chiếc cyclo lăn bánh. (Năm 2003 tôi có viết việc này nhưng lại in nhầm là 1939, nay xin đính chính cái sai của mình lại được đưa vào Wikipedia mới khổ !)

Phải nói rằng Hà Nội mới là đất phát của xích lô. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I mới công bố một tư liệu thú vị là bản vẽ thiết kế quy cách và kích thước chiếc xích lô được gửi tới cơ quan quản lý giao thông của thành phố vào năm 1942 (chưa rõ để đăng ký sản xuất hay khai thác kinh doanh). Điều đáng nói là tác giả của bản vẽ này lại là Họa sĩ Nguyễn Cát Tưởng từng nổi tiếng với tấm áo dài cách tân “Le Mur” (5 năm sau ông đã tham gia chiến đấu bảo vệ Thủ đô độc lập và hy sinh ngay trên mảnh đất Hà Nội). Hẳn người nghệ sĩ tài danh này đã muốn nâng cấp về mỹ thuật cho dáng dấp xe xích lô Hà thành?

Từ những năm 1940, xích lô phát triển mạnh nhờ ưu thế là có thể chở được nhiều người và cả hàng hóa. So với nhiều loại xe tương tự ở các quốc gia lân cận thường để người đạp ngồi trước mặt làm khuất tầm nhìn của khách, hoặc ngồi bên cạnh… không thể sánh nổi sự tiện dụng so với cái xích lô bố trí người đạp ngồi ở phía sau.

Với du lịch, người ngồi trước thả mắt nhìn xung quanh, sau lưng lại có người đạp khuất mắt khỏi nhận thấy sự nặng nhọc, gặp người lợi khẩu có thể làm hướng dẫn viên giới thiệu cho khách những điều cần giới thiệu…Riêng miền Tây Nam Bộ thì dùng luôn chiếc xe đạp kéo cái xe 2 bánh cho khách ngồi, nay thay bằng xe máy, đều được gọi là “xe lôi”.

Cụ nhà văn Nguyễn Tuân, thăm Sài Gòn mới giải phóng về , khen đi xích lô hết nhời. Vì hồi đó ở ngoài Bắc vẫn bị cái mặc cảm là có kẻ này bóc lột người kia nên người ta ngại, chỉ để xe chở hàng là chính. Thời chiến tranh phá hoại thì xích lô chở đạn, chở thương binh, chở bơm cứu hỏa của dân phòng hay lương thực thực phẩm cho tiền tiêu…Cũng vì thế, xích lô Hà Nội ngày càng xập xệ, xuống cấp. Còn ở Sài Gòn vẫn giữ được nếp cũ, xe đẹp người đạp dù kham khổ nhưng vẫn lịch thiệp.

Cụ Nguyễn mong ước xích lô Hà Nội phải học lại Sài Gòn nhưng khuyên chớ mang cái xích lô máy ra Hà Nội, ngồi cũng khoái nhưng tiếng nổ như xe tăng mà gió thổi như ngoài biển, khiếp lắm. Đúng là dân Sài Gòn ưa dùng xích lô máy vì công năng mạnh mẽ của nó, được cải tiến theo mẫu cái môtô 3 bánh của Hãng Peugeot nhập khẩu hồi cuối những năm 40.

Liên quan đến cái xích lô, Nhà văn Nguyễn Tuân , sau chuyến Nam du, ra Bắc còn thuật lại một câu chuyện đối thoại với một “anh xế lô Xè Goòng” như cách nói của Cụ (chuyện này tôi lỏm nghe được ở ngôi nhà số 6 Lý Thường Kiệt là chỗ ở của GS Hồng Phong, xếp của tôi ở Viện Sử học và là nơi các cụ hay tụ họp để giao lưu). Cụ Nguyễn hỏi anh xích lô rằng : làm nghề này ở Sài Gòn sợ nhất cái gì : Có sợ đói không? Trả lời , trong này dễ ăn và cũng dễ kiếm ăn nên khỏi lo đói; Hỏi trước đây có sợ Mỹ không? Trả lời, không sợ, nó quỵt tiền là uýnh liền, nhưng điều này cũng ít xẩy ra; Hỏi thế bây giờ thì sợ gì nhất? Trả lời, sợ nhất là đổi tên đường phố, loạn cả lên chẳng biết đâu mà lần. Nghe lỏm câu chuyện này mà tôi đỏ mặt vì mình có tham dự vào cái công việc đổi tên đầy “rắm rối” ấy (để khi nào tôi sẽ kể lại).

Nói đến xích lô Sài Gòn thì không thể không nhắc đến bộ phim của Đạo diễn Việt kiều Trần Anh Hùng lấy tên là “Xích lô” làm năm 1995 và cũng năm ấy đoạt giải “Sư Tử Vàng” tại Liên hoan phim ở Venice (Italia), nhưng lại bị trong nước cấm chiếu (!?). Các bạn muốn tìm hiểu nội dung xin mở Wiki, ở đây chỉ nêu vài chi tiết: dàn diễn viên tham gia phim mời cả Lương Triều Vỹ nổi tiếng của Điện ảnh Hong Kong, có diễn viên người Việt hải ngoại danh tiếng như Trần Nữ Yên Khê; diễn viên nổi tiếng trong nước có Như Quỳnh, Lê Công Tuấn Anh…

Nhưng nhân vật chính là Lê Văn Lộc, một anh “lơ xe” thực thụ ngoài đời, chưa biết điện ảnh là gì, diễn xong phim này cũng tuyên bố nhận cát xê xong là biến khỏi điện ảnh trở về với đời thường. Nhân vật chính này trong vai anh xích lô được coi là lớp người sống “dưới đáy xã hội”…Nhưng nhớ lại bộ phim 1/4 thế kỷ trước thì nó cũng gặp phải cái điều tựa như mới đây người ta phê điện ảnh làm phim hay, được công chúng hoan nghênh (ví như phim “Người Phán Xử” cố nghệ sĩ Hoàng Dũng đóng) nhưng lại là phim dễ gây hại xã hội vì mô tả thế giới giang hồ, đời sống tiêu cực thì đậm mà nói về vai trò giữ gìn anh ninh xã hội của nhà nước thì lại mờ và nhạt…Phim “Xich Lô” từ cách đây 1/4 thế kỷ đã không được chiếu trong nước cũng vì lý do ấy chăng?

Bây giờ thì xích lô ở Hà Nội hay các thành phố du lịch được coi là sang trọng, đặt cả tên hàng hiệu mà tôi thú nhất là cái slogan “Sans souci” (vô tư lự) cho khách du lịch, lại được dùng vào nhiều lễ lạt từ chở sư dẫn đám ma đến chở đồ dẫn lễ cho đám cưới…Đoc trên mạng thấy ảnh nghệ sĩ Mạc văn Khoa còn thiết kế xích lô chở cả cái ghế massage khủng cho du khách hạng sang…

Đã nhiều lần chính quyền đô thị bàn chuyện dẹp xích lô để bảo đảm giao thông đô thị thông thoáng, nhưng nhìn tấm ảnh ấy thì chắc nó còn sống dài dài…ít nhất vài thập kỷ nữa. Mà không biết chừng sẽ có thời xích lô…bay như taxi bay sắp xuất hiện nay mai ?! QXN