Bây giờ quay lại câu chuyện những tranh Đông Hồ buổi đầu. Nhắn gửi về đạo lý của loạt tranh Đông Hồ này giống như những trang sách quý của người xưa để lại cho con cháu.
Ta hãy cùng nhau xem bộ tranh đôi: Nhân nghĩa- Lễ tri
Tranh nhân nghĩa vẽ bé ôm cóc. Đây là tranh thuộc thể loại chúc tụng. Cháu bé trong tranh ôm cóc là ôm cái ý chí của Cậu ông Giời, người ta mong cháu lớn lên có cái gan của cóc, có cái ý chí, cái uy và cái nhân nghĩa của cóc. Tôi còn nhớ tháng 4/2009 ở Bordeaux tôi tặng cho một chị người Pháp bức tranh trên. Chị cầm bức tranh ngần ngại rồi nói với phiên dịch muốn đổi bức khác. Tôi hiểu chị ấy ghê con cóc bẩn, tại sao lại cho em bé ôm con vật như vậy. Nhưng khi nghe tôi giải thích xong về bức tranh thì chị ấy ôm bức tranh vào ngực, biểu lộ thái độ trìu mến rồi tươi tắn trả lời: Không đổi nữa, sao lạ có thể xa rời một nhân cách lớn như vậy. Bài học về giá trị nhân cách đã thấm vào người ở xa chúng ta vạn dặm từ một bức tranh khiến tôi thấy rất vui.
Bức Lễ tri lại vẽ bé gái ôm con rùa. Rùa là con vật sống lâu, được coi là linh vật. Rùa nằm trong tứ linh: Long-Li-Qui-Phượng, là biểu tượng bền vững ngàn năm. Lễ là lễ nghĩa, tri là hiểu biết. Có hai thứ đó sẽ có sự bền vững vĩnh hằng. Đó lời giáo huấn nhẹ nhàng mà sâu sắc. Nhưng tại sao con rùa lại trong tay bé gái? Chúng ta đều biết dân gian có câu “ Phúc đức tại mẫu”, người mẹ là người bú mớm cho con lớn lên và dạy cho con đạo lí đầu tiên ở đời. Người mẹ sinh con đẻ cái nối dài cuộc sống của xã hội. Vai trò và trách nhiệm tự nhiên của người mẹ phương Đông rất lớn. Khi nói chuyện này ở Pháp, nhiều phụ nữ lắc đầu thán phục. Ở Phương Tây vai trò người mẹ không hẳn giống như thế.
Hai bức Nhân nghĩa và Lễ tri là sự cân xứng cho một xã hội lành mạnh.
Bức tranh thày đồ cóc : Lão oa giảng độc lại mang một ý nghĩa khác. Trong tranh , ông thày cóc chễm chệ trên bàn trà có nghiên bút mực, có ống điếu, đĩa hoa quả và được bóng tùng che mát. Rõ ràng ông thầy ở vị trí cao sang tôn kính. Bên dưới là lũ cóc, đứa trả bài, bê ấm trà lên cho thày, đứa bị đánh đòn vì phạm lỗi, trưởng tràng thì đi thu bài, mỗi người mỗi việc. Đây không phải là bức tranh lớp học mà là tranh dạy về đạo lí của sự học.
Muốn học chữ phải học trước sự tôn trọng tuyệt đối thày, phải phục vụ thày , chịu sự quản lí của thày. Đó là tôn ti trật tự của đạo học phong kiến ngày xưa. Trước đây có người giải thích rằng đây là bức tranh biếm, chế giễu cách học vẹt ê a của thày đồ xưa là không chính xác.Trong tranh nghệ nhân chọn thày là cóc, trò cũng là cóc là có ý tứ: Con cóc ở đây chính là hình tượng có nhân cách : thày trò đều thuộc hàng có nhân cách mới mong học được chữ của thánh hiền!
|Phong tục cải lương moa tăng phú
Văn minh tiến bộ tọa tăng xương|
Tranh gà dạ xướng có dòng chữ ngũ canh hòa dạ xướng (5 canh con gà gáy đúng thời khắc) lại là lời nhắc nhở về chữ tín mà người đời cần nhớ qua biểu hiện tiếng gà năm canh, dù nắng mưa hay giá rét không bao giờ đơn sai. Đó là đức tính người đời cần ghi nhớ và làm theo.
Tranh công việc nhà nông lại cho một ý nghĩa khác. Xét kĩ thì đây là bức tranh dạy học, kể về các công đoạn trong việc trồng cây lúa. Nghệ nhân đã mô tả hai câu ca dao rất khéo: Ai ơi ăn bát cơm đầy/ dẻo thơm một hạt đắng cay muôn phần, bằng một bức tranh mang tính tổng hợp: làm đất gieo mạ, nhổ mạ cấy lúa, thu hoạch phơi phóng và xay giã nấu thành cơm. Cuối cùng là cảnh sống sung túc: sân nhà gà lợn, có cả chuồng chim bồ câu.
Trên trời cao đôi chim én bay lượn, bên dưới bà cháu quấn quýt, khung cảnh thanh bình. Tôi rất thích bức tranh này vì hai lí do: một là nó mở rộng không gian ra vô biên (làm đất gieo mạ, nhổ mạ cấy lúa, gặt đập phơi phóng xay giã và trên cùng là không gian gia đình, đều là những không gian khác nhau được đưa lên cùng một mặt phẳng), hai là đưa cả thời gian một vụ lúa khoảng bốn tháng trời vào trong một tranh.
Có rất nhiều nội dung trong một bức tranh như vậy mà vẫn có sự gắn bó khăng khít. Dù không chủ ý nhưng với cách nghĩ và cách thể hiện giản dị của nghệ nhân, bức tranh này vô tình mang màu sắc đồng hiện. Thời gian và không gian được nghệ nhân đưa lên cùng một mặt phẳng, một thế giới sống rộng lớn. Sau này tranh Hàng Trống cũng có một bức tương tự, nhưng là tranh nằm với lối phô diễn thời gian và không gian như trên, nghĩa là đổi hình thức nhưng không đổi ý…
Chỉ giới thiệu một vài bức tranh trên ta cũng đã thấy được cái sâu xa trong cách làm tranh của nghệ nhân xưa. Bức tranh không chỉ là để trang trí mà trong nó còn cả một bài học dài về đạo lí. Hiểu được điều đó ta càng thấy yêu quí những giá trị thầm kín của người xưa để lại. Đó là những trang sách hình chứa đựng tư tưởng, đạo đức văn hóa, kinh nghiệm sống của một thời truyền cho thế hệ sau rất đáng ghi nhớ!
21/6/2009
Đỗ Đức
