Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử – Vĩnh Nghiêm- Côn Sơn, Kiếp Bạc trải dài qua ba tỉnh, thành phố: Hải Phòng, Quảng Ninh và Bắc Ninh, là một trong những không gian văn hóa, tín ngưỡng quan trọng nhất của Phật giáo Việt Nam. Không chỉ là nơi gắn liền với sự hình thành và phát triển của Thiền phái Trúc Lâm do Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập, quần thể này còn là minh chứng cho sự giao thoa hài hòa giữa tôn giáo, lịch sử, văn hóa và thiên nhiên trong suốt hơn bảy thế kỷ, mang những giá trị lớn về tư tưởng và văn hóa của Phật giáo Trúc Lâm.
Không gian di sản đặc biệt của văn hóa Việt
Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc có tổng diện tích vùng lõi 525,75 ha, vùng đệm 4.380,19 ha, trên địa bàn 3 tỉnh, thành phố: Hải Phòng, Quảng Ninh và Bắc Ninh. Vùng lõi gồm 12 điểm di tích; trong đó tỉnh Quảng Ninh gồm 5 điểm là Thái Miếu, chùa Lân, chùa Hoa Yên, chùa Ngọa Vân, bãi cọc Yên Giang; thành phố Hải Phòng gồm 5 điểm là chùa Côn Sơn, đền Kiếp Bạc, chùa Thanh Mai, động Kính Chủ, chùa Nhẫm Dương và tỉnh Bắc Ninh gồm 2 điểm là chùa Vĩnh Nghiêm, chùa Bổ Đà; phản ánh đầy đủ các giai đoạn hình thành, lan tỏa và phục hưng của thiền phái Trúc Lâm- trung tâm của di sản.
Di tích Đền Kiếp Bạc nhìn từ trên cao. Ảnh: Nguyễn Hạnh
Ba địa điểm này gắn kết thành một hành trình tôn giáo – văn hóa xuyên suốt, phản ánh đầy đủ ba giai đoạn hình thành, truyền bá và hoàn thiện của Thiền phái Trúc Lâm từ thế kỷ XIII đến hiện tại. Đây không chỉ là các công trình kiến trúc tôn giáo, mà còn là không gian văn hóa sống với lễ hội, nghi thức tu tập, truyền thống học thuật, mộc bản, văn bia và cảnh quan thiên nhiên hòa hợp.
Phật giáo Trúc Lâm bắt nguồn từ tư tưởng và hành trạng của Phật hoàng Trần Nhân Tông – vị vua anh minh đã lãnh đạo hai cuộc kháng chiến chống Nguyên – Mông, rồi từ bỏ ngai vàng để lên Yên Tử tu hành. Ngài sáng lập Thiền phái Trúc Lâm, thống nhất ba dòng Thiền của Đại Việt lúc bấy giờ, tạo nên một hệ thống tư tưởng vừa mang tinh thần Phật giáo Đại thừa, vừa thấm đẫm bản sắc văn hóa Việt.
Đặc trưng nổi bật nhất của Trúc Lâm là tính “nhập thế” nhưng không đánh mất “xuất thế”. Con người tu hành nhưng vẫn gắn bó với cộng đồng, sống giữa đời thường mà giữ tâm thanh tịnh, hành thiện và phụng sự xã hội. Điều này tạo nên một hệ giá trị nhân văn đặc biệt, giúp Phật giáo hòa nhập vào đời sống Đại Việt thay vì tách mình khỏi xã hội.
Giá trị tư tưởng của Phật giáo Trúc Lâm
Một trong những giá trị nổi bật nhất của Phật giáo Trúc Lâm là tư tưởng hòa giải, hòa hợp và hòa bình. Phật giáo Trúc Lâm chủ trương kết nối các học thuyết, tôn giáo khác nhau thay vì đối lập, nhấn mạnh sự bao dung và dung hợp văn hóa. Trong bối cảnh Đại Việt thế kỷ XIII–XIV, đây là nền tảng quan trọng để ổn định xã hội, củng cố tinh thần đoàn kết sau chiến tranh.
Trúc Lâm đề cao triết lý “hòa quang đồng trần”, sống giữa đời mà vẫn giữ tâm sáng, đem đạo lý phụng sự nhân sinh. Đây là quan điểm nhân văn, phù hợp với mục tiêu xây dựng hòa bình bền vững mà UNESCO đề cao.
Phật hoàng Trần Nhân Tông là biểu tượng cho tinh thần tự chủ và tu dưỡng đạo đức . Sau khi hoàn thành trách nhiệm với quốc gia, Người rời bỏ ngai vàng để lên Yên Tử tu hành, một hành động mang ý nghĩa sâu sắc về đạo đức, cho thấy sự đề cao tu dưỡng bản thân thay vì hưởng vinh hoa.
Thông điệp “tự thắng mình là chiến thắng vẻ vang nhất” trở thành giá trị giáo dục xuyên suốt của Trúc Lâm, khuyến khích con người tự hoàn thiện để góp phần xây dựng xã hội tốt đẹp.
Trúc Lâm không chỉ dựa trên Phật giáo mà còn hòa nhập với Nho giáo và Đạo giáo, cũng như tín ngưỡng dân gian, điều này thể hiện sự hòa hợp giữa tôn giáo và văn hóa Việt. Chính sự giao hòa này tạo nên một hệ tư tưởng đặc biệt phù hợp với người Việt: vừa mang tính triết lý – đạo đức, vừa gần gũi với đời sống nông nghiệp và truyền thống bản địa. Điều này khiến Trúc Lâm trở thành dòng Thiền duy nhất mang bản sắc dân tộc rõ rệt.
Một giá trị tư tưởng nữa của Phật giáo Trúc Lâm đó là tư tưởng sinh thái, hòa hợp với thiên nhiên. Các trung tâm Trúc Lâm đều gắn với núi rừng: Yên Tử linh thiêng, suối Giải Oan, rừng Côn Sơn, sông Lục Đầu… Tư tưởng “thiền trong rừng – rừng trong tâm” được thể hiện nhất quán. Sự hòa hợp với thiên nhiên không chỉ là triết lý tu hành mà còn là cách con người tìm về sự cân bằng, nuôi dưỡng tâm linh bằng cảnh quan tĩnh lặng. Ngày nay, tư tưởng này đặc biệt phù hợp với định hướng bảo vệ môi trường và phát triển bền vững mà UNESCO đề cao.
Giá trị văn hóa của di sản
Không gian lễ hội và truyền thống dân gian được thể hiện trong: Lễ hội Yên Tử, lễ hội Vĩnh Nghiêm với hệ thống Mộc bản, lễ hội Côn Sơn – Kiếp Bạc tưởng niệm Trần Hưng Đạo và Nguyễn Trãi… tạo thành chuỗi hoạt động văn hóa tâm linh liên tục, lưu giữ ký ức lịch sử dân tộc và nuôi dưỡng đạo đức cộng đồng.
Cùng với đó là giá trị kiến trúc và cảnh quan với hệ thống di sản vật thể – phi vật thể phong phú: Chùa tháp cổ, am thiền định, bia đá, chuông, tượng, hơn 3.000 mộc bản tại chùa Vĩnh Nghiêm, Hệ thống đường hành hương, lễ hội kéo dài từ mùa Xuân đến cuối năm, truyền thống học thuật, thiền học và hành trì nghi lễ,… Tất cả hợp thành nền văn hóa Trúc Lâm vừa học thuật, vừa dân gian, vừa tôn giáo và vừa mang tính nghệ thuật.
UNESCO công nhận di sản, khẳng định giá trị toàn cầu
Sau 13 năm triển khai, ngày 12/7/2025, tại Kỳ họp lần thứ 47 của Ủy ban Di sản thế giới (UNESCO) diễn ra từ ngày 6 đến 16/7 tại Paris (Pháp) đã công nhận Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc là Di sản Văn hóa Thế giới, đã khẳng định tầm vóc đặc biệt của khu di sản đối với nhân loại.
Phiên họp toàn thể bỏ phiếu công nhận Quần thể di tích Yên Tử, Vĩnh Nghiêm, Côn Sơn, Kiếp Bạc chính thức trở thành Di sản Văn hóa Thế giới. Ảnh: Phóng viên TTXVN tại Pháp
Bảo vệ thành công hồ sơ di sản là kết quả của quá trình nỗ lực cố gắng sự đồng thuận cao của Đảng bộ, chính quyền và nhân dân 3 tỉnh, thành phố: Hải Phòng, Quảng Ninh, Bắc Ninh; sự phối hợp chặt chẽ, hiệu quả với các cơ quan Trung ương; sự giúp đỡ về mặt chuyên môn của các nhà khoa học, chuyên gia trong và ngoài nước, Ủy ban Di sản Thế giới của Việt Nam, Giáo hội Phật giáo Việt Nam và sự hỗ trợ thiết thực của các cơ quan truyền thông, doanh nghiệp; vai trò quan trọng của Ủy ban quốc gia UNESCO Việt Nam, Phái đoàn Thường trực của Việt Nam bên cạnh UNESCO tại Paris; sự ủng hộ, đồng thuận của 21 quốc gia thành viên Ủy ban Di sản Thế giới UNESCO…
Tổng giám đốc UNESCO, bà Audrey Azoulay chụp ảnh kỷ niệm với đoàn Việt Nam tại sảnh lễ tân của trụ sở UNESCO. Phóng viên TTXVN tại Pháp
Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc không chỉ là cái nôi của Thiền phái Trúc Lâm mà còn là biểu tượng cho bản sắc văn hóa Việt Nam: tự chủ, hòa hợp, hướng thiện và gần gũi với thiên nhiên. Việc UNESCO công nhận quần thể này là Di sản Văn hóa Thế giới năm 2025 đã khẳng định giá trị tinh thần – tư tưởng độc đáo của Phật giáo Trúc Lâm, đồng thời tôn vinh đóng góp của di sản Việt Nam đối với kho tàng văn hóa nhân loại.
Hải Phòng chú trọng bảo tồn, phát huy giá trị di sản
Ngay sau khi được UNESCO công nhận Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc là Di sản Văn hóa Thế giới, trong đó cụm di tích Côn Sơn – Kiếp Bạc thuộc địa bàn thành phố Hải Phòng, thành phố Hải Phòng đã tổ chức chuỗi các sự kiện quan trọng như: Khai mạc Tuần Văn hóa, Du lịch và Xúc tiến Thương mại tại Lễ hội mùa Thu Côn Sơn – Kiếp Bạc 2025; Trưng bày Chuyên đề “Côn Sơn, Kiếp Bạc – Hành trình Di sản Văn hóa thế giới”; Tổ chức Lễ tưởng niệm 583 năm Ngày mất Anh hùng dân tộc, Danh nhân văn hóa thế giới Nguyễn Trãi; 725 năm Ngày mất Trần Hưng Đạo và Khai hội mùa Thu Côn Sơn – Kiếp Bạc 2025; Lễ khai ấn và ban ấn đền Kiếp Bạc; Hội nghị giới thiệu sản phẩm du lịch gắn với Di sản Văn hóa thế giới Côn Sơn – Kiếp Bạc, cùng nhiều chương trình văn hóa, nghệ thuật đặc sắc như: Chương trình múa rối nước, Lễ cầu an và Hội hoa đăng, Diễn xướng “Hội quân trên sông Lục Đầu”,…
Các đại biểu cắt băng khai mạc Tuần Văn hóa, Du lịch và Xúc tiến Thương mại. Ảnh: Ngọc Phương
Cùng với đó, để tạo động lực phát triển du lịch, thúc đẩy kinh tế – xã hội địa phương phát triển bền vững, mang lại nguồn lợi lớn cho cộng đồng, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hải Phòng đã có kế hoạch tham mưu thành phố phối hợp với các địa phương Quảng Ninh và Bắc Ninh tổ chức các cuộc hội thảo, mời các nhà quản lý, chuyên gia, nhà khoa học để cùng nâng cao nhận thức, nghiên cứu và phối hợp triển khai đồng bộ nhiều biện pháp thiết thực, hiệu quả cao để bảo tồn và phát huy giá trị của di sản theo đúng tinh thần Công ước Di sản thế giới, gắn kết với việc bảo tồn di tích, bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể tại các Di sản thế giới với mục tiêu phục vụ cộng đồng ngày càng tốt hơn.
Đại diện lãnh đạo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hải Phòng chứng kiến Lễ ký kết Biên bản hợp tác kết nối khai thác sản phẩm du lịch giữa Ban Quản lý di tích Côn Sơn – Kiếp Bạc và các doanh nghiệp lữ hành. Ảnh: Đàm Thanh
Ngoài ra, với những kinh nghiệm đã chủ trì thực hiện nhiều hoạt động truyền thông về giá trị di sản thiên nhiên thế giới Vịnh Hạ Long – quần đảo Cát Bà, thời gian tới Di sản Thế giới liên tỉnh thứ hai Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử – Vĩnh Nghiêm – Côn Sơn, Kiếp Bạc, trong đó cụm di tích Côn Sơn – Kiếp Bạc thuộc địa bàn thành phố Hải Phòng sẽ được Ngành Văn hóa, Thể thao và Du lịch sẽ triển khai những chiến lược truyền thông mạnh mẽ, đưa di sản đến gần hơn với du khách trong và ngoài nước.
Quang Vinh
