Đương thời, điền sản ở vùng Gò Đen của tri huyện Phạm Văn Huynh được họa bằng một bức bằng khoán lớn cỡ tấm ván ngựa. Mỗi lần tuần lúa, vợ chồng tri huyện phải đi bằng ngựa mới mong giám sát được hết ruộng đất cho tá điền thuê. Để cai quản huyện Gò Đen lâu dài, huyện Huynh mua lại ngôi nhà đang xây dở của một tay nhà giàu nức tiếng, rồi thuê thợ hoàn thiện trong vòng 5 năm.
Bằng khoán đất lớn bằng tấm ván ngựa
Tôi đến thăm ngôi nhà cổ tọa lạc tại 107A/4, ấp 1, xã An Phú Tây huyện Bình Chánh, TP.HCM của tri huyện Gò Đen Phạm Văn Huynh. Hơn trăm năm qua, ngôi nhà trải qua 4 lần trùng tu, sửa chữa nhưng vẫn còn khá nguyên vẹn nét kiến trúc ban đầu.
Nhà được thiết kế ở vị trí trung tâm của khu vực sân vườn với nhiều cây cối tạo không gian thoáng đãng. Kiến trúc của ngôi nhà theo lối nhà cổ 3 gian, 2 chái lợp ngói âm dương, phía trước là khung cảnh trang nghiêm, cổ kính của miếu thờ thiên, miếu thờ ngũ hành nương nương.
Chất liệu gỗ được sử dụng phần lớn trong các kiến trúc trang trí trong nhà, một số họa tiết có sự kết hợp giữa kiến trúc phương Đông và phương Tây. Các hiện vật được bày trí hài hòa với không gian nhà cổ, cách bố trí không gian nội thất với bàn thờ gia tiên ở vị trí trang trọng, các bàn thờ vọng, bàn tiếp khách, nơi nghỉ của người đàn ông tại phần trước nhà; buồng ở của người phụ nữ, nhà bếp ở phía sau phản ánh nét văn hóa đặc trưng của người Nam Bộ xưa.
Thấy khách đến nhà, ông Huỳnh Kim Phú (SN 1959, ngụ xã An Phú Tây), cháu đời thứ 4 của tri huyện Phạm Văn Huynh, đon đả mời vào uống nước. Trò chuyện về ngôi nhà, ông Phú cho biết, nhà cổ của gia đình đã được xếp hạng Di tích cấp thành phố năm 2014. Nói về gốc tích ngôi nhà, ông Phú kể: “Ông cố của tôi là Phạm Văn Huynh, tri huyện Gò Đen, tỉnh Chợ Lớn, còn gọi là Huyện Huynh. Ông có gốc gác ở vùng An Bình thuộc quận 5, TP.HCM ngày nay. Sinh ra trong gia đình giàu có, ông được sang Pháp học. Về nước, ông được bổ nhiệm làm tri huyện huyện Gò Đen, là vùng đất rộng lớn, kéo dài từ quận Bình Tân, TP.HCM ngày nay về vùng Bến Lức, tỉnh Long An”.
Để thuận tiện trong việc cai quản vùng đất được giao phó, huyện Huynh nghĩ đến việc mua nhà để định cư. Khi về An Phú Tây, ông được một người giàu có kêu bán ngôi nhà khang trang đang xây dở. Năm 1895, ông bỏ ra số tiền lớn để mua nhà, giữ nguyên cánh thợ xây dựng từ miền Trung vào để tiếp tục làm nhà. Tường nhà được làm bằng vôi trộn với mật mía, cát, sử dụng gạch thẻ lá bài thời Pháp thuộc, loại tốt nhất thời đó. Ngôi nhà được hoàn công vào năm 1900.
“Không chỉ mua ngôi nhà, ông cố còn mua hết vùng đất rộng lớn bao quanh. Lấy ngôi nhà làm tâm thì bán kính của khu đất phải hơn 1km. Bằng khoán của toàn bộ điền sản ở An Phú Tây thuộc sở hữu của huyện Huynh phải vẽ bằng miếng giấy lớn cỡ tấm ván ngựa. Sau khi ông cố mất, bà ngoại tôi phụ trách việc trông coi ngôi nhà. Tiếp đó, mẹ tôi trông coi, chăm sóc, khi mẹ mất, tôi trực tiếp quản lý cho đến nay”, ông Phú cho biết.
Ngoài nhà đất ở An Phú Tây, ông huyện Huynh còn sở hữu đất đai bạt ngàn ở các vùng lân cận. Mỗi lần ông bà huyện đi coi lúa sắp chín để cho người ta cắt là phải đi bằng ngựa. Lúc còn làm quan, nhờ vào điền sản rộng lớn, ông huyện Huynh dư dả tiền bạc nên thường đi du lịch ở Ma Cau, Hồng Kông… Ông cũng chịu chi xài lớn, ăn uống xa xỉ. Tuy nhà có điều kiện nhưng ông Phạm Văn Huynh không tậu xe hơi như các nhà giàu khác. Ông thích sống ở ngôi nhà cổ bên trong vườn, không ở cạnh mé lộ (đường – PV) lớn. Ngôi nhà gần bến sông để tôi tớ tiện bề lấy ghe đi chợ, hay tá điền chở lúa đến đong, chở vật liệu xây dựng nhà. Phía trước nhà của huyện Huynh là đường ray xe lửa Sài Gòn – Mỹ Tho. Hễ ông muốn về Sài Gòn chỉ việc ra ga Bình Điền và lên tàu lửa.
Che giấu cán bộ Việt Minh
“Sở dĩ, ngôi nhà được các cấp quan tâm, công nhận là di tích bởi nó gắn liền với lịch sử cách mạng của đất nước. Nghe cha tôi là Huỳnh Kim Nhung kể lại, năm 1945, căn nhà này suýt chút nữa bị đốt. Ngày đó, phong trào thanh niên Tiền Phong nổi dậy mạnh mẽ. Tại đình Tân Túc, cán bộ của cách mạng khu Sài Gòn – Gia Định thường xuyên họp bàn”, ông Phú kể lại.
“Vào 1 buổi chiều, cha mẹ tôi đang dọn cơm, chuẩn bị ăn với bà cố (vợ ông huyện Huynh) ở nhà dưới. Đột nhiên, 2 nam thanh niên chạy vô nhà mà không có giao liên dẫn đường. Thấy vậy, cha tôi mới chạy ra hỏi 2 anh đi đâu. Một trong 2 người liền nói: “Chú làm ơn che chở giùm, chúng tôi mới họp chi bộ ở đình Tân Túc ra, Pháp vào đó truy đuổi. Chú làm ơn cho chúng tôi bữa cơm và ở nhờ đêm nay”. Nghe vậy, cha tôi kêu 2 ông đi theo và hướng dẫn họ trèo lên trang thờ tổ tiên, có màn che kín để trốn. Khi 2 ông lên trang thờ, mỗi người đứng một bên, cha tôi liền giật sợi dây cho màn che sổ xuống rồi nhanh chân ôm thang giấu biệt”.
“Chưa đầy 5 phút sau, Tây ập đến. Khoảng 6h chiều, giữa ánh đèn dầu lạc leo, mấy tên lính Tây rọi đèn pin và hằn học tra hỏi. Họ hỏi cha tôi bằng tiếng Tây: “Mày có thấy 2 thằng Việt Minh vào đây không?”. Vốn cha tôi là con nhà giàu nên được học tiếng Pháp, ông đối đáp nhanh: “Không, nhà chỉ có 2 vợ chồng và bà ngoại”. Lính Tây cao lớn, bặm trợn nói tiếp: “Tao kiếm được Việt Minh, tao đốt nhà mày”. Vừa nói, họ vừa cầm đèn pin rọi. Nếu phát hiện ra ông Trần Văn Giàu, Ung Văn Khiêm là ngôi nhà của ông bà tổ tiên ra tro, cha mẹ tôi cũng bị hành hình”, ông Phú kể.
Lính Tây đi, cha mẹ ông Phú mới chạy lấy thang cho 2 cán bộ Việt Minh leo xuống. Vừa xuống đất, 2 ông xin phép đi ngay tránh liên lụy. Cha mẹ ông Phú nhanh chóng gói mâm cơm mới dọn đưa cho 2 ông mang theo. Sau này, các cụ mới biết đã che chở cho ông Trần Văn Giàu và Ung Văn Khiêm. Mỗi dịp có về Tân Túc (huyện Bình Chánh), hai ông đều quay lại thăm cha mẹ ông Phú.
“Cha tôi kể, sau ngày Giải phóng miền Nam, tháng 10/1976, bầu cử đầu tiên ở miền Nam, cụ Giàu ở miền Bắc trở về. Cụ về mà không biết đường vào nhà cổ. Cụ tới ngã tư Bình Điền, hỏi thăm UBND xã và được cán bộ xã dẫn vô nhà của cha mẹ tôi. Mọi người nhận ra nhau, tay bắt mặt mừng. Cảnh cũ người xưa, nhắc lại chuyện cũ mà rưng rưng nước mắt. Khi má tôi mất, cụ mệt không đi được, cũng ráng cử thư ký đến đưa tiễn. Chiến tranh bao nhiêu chuyện bị bỏ quên mà cụ thật nặng tình nặng nghĩa”, ông Phú cảm động khi nhắc lại chuyện cũ.
Ông Huỳnh Kim Phú, cháu cố ngoại của tri huyện Phạm Văn Huynh cho rằng việc chăm sóc, quản lý nhà thờ Tổ của dòng họ như một duyên may. “Đúng ra, nhà này phải do các con cháu bên nội tiếp quản nhưng họ đã sang nước ngoài định cư nên mình mới có cơ hội ấy. Mỗi năm đến ngày giỗ kỵ của ông bà, con cháu khắp nơi tề tụ về rất nhộn nhịp”, ông tự hào nói.
Theo ĐSPL
