Tuyển tập Chân dung thi sĩ [nhiều tác giả] do Trung tâm Nghiên cứu Bảo tồn và Phát huy Thơ ca Đất Việt thuộc Viện Nghiên cứu Bảo tồn và Phát huy Văn hóa dân tộc do NXB Hội Nhà văn ấn hành quý III năm 2022, là ấn phẩm bề thế theo cả nghĩa rộng và hẹp.
Sách dày 852 trang, tập hợp 34 thi sĩ từ vài vùng đất khác nhau cùng góp mặt với ảnh chân dung, cả nét phác họa được nhìn qua văn thi hữu và tuyển thơ. Từ Hà Nội [Lại Hồng Khánh], [Nguyễn Thị Ngọc Mai], [Trần Trọng Giá], [Lê Minh Tý] [Vũ Công Quyết]; Thái Nguyên [Ngọc Thị Lan Thái] [ Đặng Hoàng Thái Giang]; Bắc Giang [Nguyễn Văn Luyện]; Hưng Yên [Văn Diên] đến Huế [Hồ Xuân Đài], Kiên Giang [Phạm Mỹ Dung], Vĩnh Long [Trần Bình Trị]; từ Thành phố Hồ Chí Minh [Nguyễn Thị Hồng Lan], Thanh Hóa [Phạm Hoài Thanh], Quảng Bình [Trương Thanh Minh] cho đến Hà Tĩnh [Thái Minh Tuyến], Hải Dương [Nguyễn Tất Hịch], từ Cà Mau [Nguyễn Nhất Thống] đi lên Kon Tum [Nguyễn Ngọc Truyền] ra tận Vĩnh Phúc [Nguyễn Ngọc Tung], Phú Thọ [Nguyễn Trọng Minh],
Họ có thể là giáo viên như Đinh Văn Hiệp, tổng giám đốc một Hợp tác xã như Bùi Ngọc Hà, hay có học vị học hàm cao như Bùi Minh Trí, Lê Sĩ Thái, cho đến chị thợ may như Lê Thị Thủy… Không gì nghiêm trọng cả!
Họ là thi sĩ. Họ yêu thơ. Họ góp phần nhỏ bé của mình vào công cuộc “bảo tồn và phát huy thơ ca đất Việt”.
Nói đến “Bảo tồn và phát huy thơ ca Đất Việt” thì không thể không động cập đến thể thơ lục bát, vốn được coi là “thuần Việt”. Ở Chân dung thi sĩ, nó là đặc sản! Và lục bát, thì không thể không thiếu “chân quê”.
Hãy đọc Nguyễn Thị Ngọc Mai:
Cái duyên bắc nhịp tơ hồng
Cho em lấy được người chồng chân quê
Trăng thanh thủ thỉ bờ đê
Võng tre kéo kẹt đêm hè ríu ran
…
Lòng em chẳng chút bộn bề
Chồng quê em chọn, lời thề em ươm.
(“Chồng quê”, trang 65).
Không gì chân quê hơn. Chân quê ngay giữa phố thị nhộn nhịp người xe Hà Nội thời hiện đại, chứ không như cô gái quê của Nguyễn Bính xưa mỗi bận “đi tỉnh về” là mỗi bận “hương đồng gió nội bay đi ít nhiều”, khiến nhà thơ lắc đầu ngán ngẩm. Ở đây thì khác, Nguyễn Thị Ngọc Mai không nhàm chán món chân quê ấy, mà ngày càng mặn mòi thêm, đằm thắm hơn.
Hay Phạm Thị Hồng Thu:
Một thời tóc chạm cầu ao
Để bao ánh mắt xé rào xuýt xoa
Toc hong dưới ánh trăng ngà
Dập dờn sóng tóc bay xa cổng làng…
Đâu rồi búi tóc rưng rưng
Bóng bà thấp thoáng lưng chừng cầu ao
(“Tóc bà”, trang 604)
Vẫn là lối diễn đạt mang tính tuyến tính truyền thống, tuy nhiên với tứ mới, lục bát của Phạm Thị Hồng Thu vẫn cho ta cảm giác nó mới lạ. Quen, mà vẫn lạ. Và thú vị, chắc chắn thế.
Lại Hồng Khánh có vẻ hơi khác. Lục bát của anh có cái bâng khuâng buồn nhớ của Tú Xương ở thế kỉ trước, nhưng day dứt và đầy thảng thốt:
Nhớ ngày đồng trắng… lúa đâu
Trắng trời, trắng nước, trắng câu gọi đò…
Dù thảng thốt tới đâu, lục bát vẫn kéo ta trở về với thời “mẹ ta xưa” tràn kỉ niệm đẹp, tâm tình và thi ảnh đẹp:
Sau ngày cha mẹ thương nhau
Mẹ sinh một chút gái đầu là con
Giữa hôm mưa bão dập dồn
Đón con về giữa bồn chồn lòng cha
Con lên bảy, con mười ba…
Thoắt thôi con gái đã là nữ sinh
Con đi chợ huyện một mình
Mẹ cha gặp lại bóng hình năm xưa…
(“Con đi chợ huyện một mình”, trang 44)
Chính bởi lẽ đó mà thể thơ lục bát cần được “bảo tồn”, như bảo tồn hồn cốt Việt.
Không phải là thứ hoài cổ mà là sự hòa quyện nhuần nhị giữa cũ và mới, xưa và nay, truyền thống và hiện đại. Như Văn Diên:
Vẫn dòng sông của ngày xưa
Vẫn con đò nhỏ như vừa bên nhau
Mà say như mối tình đầu
Như say nắng mới, như trầu say vôi
Và Tạ Anh Ngôi:
Tôi về tìm lại tuổi thơ
Gặp con bướm trắng đậu bờ tầm xuân
Ra đồng tìm lại bước chân
Ngày xưa đi cấy bao lần mẹ qua…
(“Về quê”, trang 410)
Dẫu thời gian qua, các nhà thơ đương đại có nỗ lực “phát huy”, đẩy thể thơ này lang thang đến chân trời “khai phá” tận đẩu đâu, lục bát Việt vẫn ở lại. Với vần bằng, với số chữ sáu tám và nhịp chẵn đặc trưng. Và dẫu nông thôn Việt Nam bị làm cho rách nát và đô thị hóa tới đâu đi nữa, những bờ lúa, gốc đa, nón lá, lũy tre làng, bóng mẹ quê… vẫn ở lại giữa lòng lục bát, như hơi thơ-hơi thở của lục bát.
Để làm nên đặc trưng không thể lẫn của thơ Việt.
Nghệ An, 24-8-2022
Nhà thơ Inrasara – Chủ tịch Hội đồng Thơ – Hội Nhà văn Việt Nam
