Đền Cổ Loa (còn gọi là đền Thượng hay đền thờ An Dương Vương), thờ đức vua An Dương Vương – người kế tiếp thời đại Hùng Vương, có công lập nước Âu Lạc, chuyển kinh đô từ Phong Châu (vùng Bạch Hạc Việt Trì, Phú Thọ) về Cổ Loa, xây thành, đắp lũy chống giặc, bảo vệ chủ quyền dân tộc, từ 208 – 179 TCN. Tương truyền ngày Mùng 6 tháng Giêng là ngày Thục Phán nhập cung, ngày Mùng 9 tháng Giêng đăng quang và cho khao toàn bộ binh sĩ. Để ghi nhớ công đức của đức vua, dân làng Cổ Loa và các làng khác trong vùng thờ đức vua An Dương Vương lấy ngày Mùng 6 tháng Giêng làm ngày tổ chức lễ hội.
Lễ hội Cổ Loa còn gọi là lễ hội Bát xã Loa thành hay lễ hội Bát xã Hộ Nhi là loại hình lễ hội truyền thống có không gian thực hành lễ hội trung tâm là khu vực thành Nội thuộc xã Cổ Loa, có quần thể các di tích kiến trúc đền, đình, am, điếm, nơi thờ phụng chính đức vua An Dương Vương, Mỵ Châu, thần Kim Quy, tướng quân Cao Lỗ và các nhân vật liên quan. Chủ thể văn hóa lễ hội Cổ Loa là cộng đồng cư dân 8 xã cùng thờ An Dương Vương, ngày nay là 8 làng (thuộc 3 xã: Cổ Loa, Uy Nỗ, Xuân Canh) gồm: Cổ Loa, Văn Thượng, Mạch Tràng, Sằn Giã, Ngoại Sát, Đài Bi, Cầu Cả, Thư Cưu.
Bên cạnh những giá trị văn hóa vật thể, Cổ Loa ngày nay còn bảo lưu nhiều giá trị văn hóa phi vật thể, trong đó nổi bật là lễ hội Cổ Loa. Trước đây, lễ hội Cổ Loa được tổ chức thường xuyên từ 3 năm đến 5 năm một lần trong 12 ngày, từ Mùng 6 đến 18 tháng Giêng. Sau năm 1952, lễ hội không còn sự tham gia của “Bát xã hộ nhi” mà do làng Cổ Loa duy trì tổ chức hội làng với quy mô nhỏ, lễ nghi đơn giản, có tế lễ và một số trò chơi dân gian. Đến năm 1990, lễ hội Cổ Loa dần được khôi phục lại và tổ chức hàng năm với sự tham gia của cộng đồng cư dân Bát xã Loa Thành. Hiện nay, lễ hội được tổ chức trong 2 ngày (Mùng 5 – 6), ngày Mùng 6 là chính hội. Sau ngày Mùng 6 tháng Giêng, 7 làng còn lại trong “Bát xã hộ nhi” tổ chức lễ hội tại làng mình cho đến ngày 18 tháng Giêng mới dã đám.
Lễ hội Cổ Loa gồm có 2 phần: Phần lễ và phần hội. Phần lễ tổ chức theo nghi thức cổ truyền gồm có lễ dâng hương và lễ rước của Bát xã Loa thành.
Theo truyền thuyết, khi vua An Dương Vương chọn Cổ Loa làm địa điểm xây dựng kinh đô, người dân làng Quậy đã nhường đất cho vua xây thành. Do vậy, dù làng Quậy mặc dù không có tên trong Bát xã nhưng vì là dân gốc Cổ Loa nên được tôn gọi là anh cả Quậy, được mời đến dự lễ hội và làm lễ đọc Mật khẩn ở chiếu trên, các làng khác phải ra đón.
Từ sáng sớm các xã rước kiệu của xã mình về làng Cổ Loa theo hai phía. Phía tây (bên phải đền Thượng) tập trung tại thành Ngoại gồm các làng: Mạch Tràng, Sằn Giã, Đài Bi, Cầu Cả. Phía đông (bên phải đền Thượng) tập trung tại chợ Sa, gồm làng Văn Thượng – Ngoại Sát – Thư Cưu. Đến 7h sáng, theo trống lệnh, 2 đoàn rước cùng tiến vào đền Thượng đến đầu hồ phía tây thì hai đoàn nhập vào làm một xếp theo thứ tự Văn Thượng – Mạch Tràng – Sằn Giã – Ngoại Sát – Đài Bi – Cầu Cả – Thư Cưu tiến vào sân Rồng Thượng.
Hai cụ Thủ hiệu trống đại, chiêng đại cử (thực hiện) 3 hồi 9 tiếng khai mạc lễ hội. Anh Cả Quậy đọc lời chúc mừng, làm lễ và đọc lời mật khẩn, thực hiện tại chiếu trên trước cửa đền.
Tiếp theo là buổi tế Hội đồng ở Cổ Loa diễn ra hơn hai tiếng qua 67 lần xướng. Đây là nghi thức quan trọng nhất trong phần lễ của lễ hội Cổ Loa do các cụ ông thực hiện nhằm mục đích đón rước và thỉnh mời thần về dự hưởng lễ vật, đồng thời là dịp để dân làng chúc tụng thần, bày tỏ lòng biết ơn của dân làng đối với thần linh, mong thần phù hộ cho dân làng bình yên, hạnh phúc, quốc thái dân an.
Sau buổi tế Hội đồng là nghi thức rước kiệu Bát xã từ đền Thượng đi quanh hồ giếng Ngọc sang bên phía đông đến ngã tư thì đoàn rước của làng Cổ Loa rước thẳng vào đình Ngự Triều Di Quy và ngự ở đó. Buổi chiều Cổ Loa tế tại đình, tế xong rước kiệu về đền. Các làng còn lại trong Bát xã rẽ trái đi về đường phía tây nam qua cổng đền, riêng làng Văn Thượng, Ngoại Sát rẽ về chợ Sa đi về đình của mỗi làng.
Trong dịp lễ hội có tổ chức các sinh hoạt văn hóa dân gian như hát tuồng, hát chèo, đấu vật, chơi cờ người, múa rối, chọi gà, nấu ăn, giã bỏng, ném còn, đánh đu, leo dây, bắn nỏ, bắn súng, tổ tôm điếm… Và có một số giải thể thao như đá bóng, cầu lông, bóng chuyền…
Lễ hội Cổ Loa nhằm giáo dục truyền thống mang ý nghĩa sâu rộng trong nhân dân, đạo lý “Uống nước nhớ nguồn” đồng thời duy trì, bảo tồn và phát huy hoạt động văn hóa truyền thống, giá trị di sản vật thể và phi vật thể khu di tích Cổ Loa. Lễ hội Cổ Loa hàm chứa giá trị tri thức dân gian. Các nghi thức tế lễ, rước, các trò chơi, trò diễn, ẩm thực là kho tàng khoa học về giá trị tư duy của người dân từ xa xưa cho đến bây giờ. Lễ hội cũng là dịp để giáo dục lòng biết ơn của con cháu đối với công đức của Đức vua An Dương Vương đồng thời giáo dục thế hệ trẻ truyền thống yêu nước, luôn đề cao cảnh giác trước mọi âm mưu chống phá nền độc lập và xây dựng chủ nghĩa xã hội của các thế lực thù địch trong giai đoạn hiện nay.
P.V
