Ngày nay, chúng ta có rất nhiều tư liệu về việc cư dân Hà Nội ăn Tết, chơi Tết từ thời Nguyễn trở về đây. Nhưng chuyện về cư dân kinh thành Thăng Long từ thời Lê trở về trước ăn Tết như thế nào thì ít được biết tới.
Tết Kẻ Chợ
Từ khi vua Lý Thái Tổ dời đô về Thăng Long, quanh kinh thành cũng dần hình thành một vùng đất buôn bán sầm uất. Sang đến đầu thời Lê, khi viết sách “Dư địa chí”, Nguyễn Trãi đã nói đến một khu vực chợ lớn ở Thăng Long, vì thế có thể tên Kẻ Chợ xuất hiện từ thời Lê vào thế kỷ XV.
Nhà văn Tô Hoài từng viết, Hà Nội xưa vốn là nơi hội tụ của người tứ xứ, họ đem những sản vật đặc sắc của địa phương đến bán cho triều đình và cư dân kinh thành, đem những nghề thủ công về kinh thành để sản xuất, buôn bán.
Các phố “hàng” quanh 36 phố phường hầu hết là người từ 4 trấn quanh kinh thành về mở phố, buôn bán. Từ thời Lê về trước, chỉ các gia đình quan lại, quý tộc mới xây phủ, dựng nhà tại các vùng xung quanh kinh thành, tập trung ở vùng phía Nam như ở phường Bích Câu, hay phía Tây như Liễu Giai, Giảng Võ…
Sử sách ghi, các thời Trần, suốt từ 28 tháng Chạp cho đến hết mùng 5 Tết, triều đình đều tổ chức nhiều nghi lễ để các hoàng thân quốc thích cũng như các quan tham dự. Do đó, các gia đình tôn thất cũng như trăm quan đều bận rộn với việc công ngày Tết. Có lẽ, họ chỉ được trọn vẹn ăn Tết với gia đình ngày mùng 2 Tết.
Ngày Tết, nhà vua thường ban thưởng tiền, lụa, các loại sản vật quý giá cho quần thần. Các quan lại, nhà buôn cũng phải chuẩn bị tiền, quà để mừng tuổi, làm quà Tết cho gia nhân, người hầu. Vì vậy, ngày Tết, đất Kẻ Chợ lại càng thêm sôi động.
Thời Lê Trung hưng, quyền hành thuộc về phủ chúa Trịnh, ngày Tết Nguyên đán, trăm quan cũng phải theo chúa vào cung vua chúc thọ, rồi sau đó là các lễ ở bên phủ chúa. Các quan phải thường xuyên có mặt ở kinh thành suốt những ngày Tết, chỉ vợ con họ có thể chăm lo cái Tết của gia đình hay về quê thực hiện nghĩa vụ với tổ tiên, cha mẹ, họ hàng.
Đại bộ phận dân chúng lên kinh đô lập nghiệp đều có nhà ở quê. Ở các phố “hàng”, nhà cửa dành cho việc buôn bán là chính. Ngày Tết, hầu hết mọi người, từ các chủ nhà cho đến người làm, đều trở về quê ăn Tết.
Tết là sự chuẩn bị
Việc chuẩn bị đón Tết của người Thăng Long xưa hiện chỉ còn thấy trong một số sách viết về thời thuộc Pháp, còn trước đó, ghi chép không có mấy. Chúng ta chỉ thấy lác đác có vài đoạn, như danh sĩ Phạm Đình Hổ tả về cảnh uống rượu Tết của người Thăng Long xưa, trong cuốn “Vũ trung tùy bút”: “Trong ba ngày Tết, dù là bữa tất niên hay sáng mùng Một và cả khi mời khách, người Thăng Long chỉ dùng chén nhỏ, uống cho hồng hào khuôn mặt và để câu chuyện thêm rôm rả”.
Cũng không có sách nào ghi chính xác các loại rượu mà người Thăng Long xưa thường uống, chỉ thấy đời sau ghi lại có mấy loại rượu như rượu cúc, rượu Mai Quế Lộ, rượu nếp cẩm hạ thổ.
Tết xưa ở Thăng Long – Hà Nội, ngoài rượu, còn phải kể đến trà. Các gia đình thường mua trữ sẵn trà mạn, trà ướp sen, hay các loại chè Ô Long, Liên Tâm, Thiết Quan Âm do các thương gia Hoa kiều nhập về.
Qua những tác phẩm văn học, câu chuyện kể sau này, chúng ta có thể hình dung ra những công việc sửa soạn và mua sắm của cư dân kinh thành Thăng Long trước mỗi dịp Tết.
Đầu tiên, mỗi gia đình sẽ dọn dẹp bàn thờ để bày tỏ lòng thành kính với tổ tiên. Thăng Long là kinh đô, là nơi thể hiện bộ mặt của các gia đình, dòng họ, nên ở các phổ cổ, nhà nào cũng dành gian trang trọng nhất để làm nơi thờ phụng tổ tiên. Các gia đình trang trí ban thờ cũng rất công phu, từ hoành phi, câu đối, rồi tam sự, ngũ sự bằng đồng, cho đến ngai thờ, bài vị, bình hoa, hương nến…
Việc sửa soạn đón Tết ở một gia đình khá giả tại thành Thăng Long năm Cảnh Hưng thứ 46 (1785), được miêu tả khá kỹ trong cuốn “Chuyện cũ bên dòng sông Tô” của tác giả Nguyễn Công Chí, biệt hiệu Viên Mai:
“Sau tết ông Táo, ban thờ đã được bao sái (lau dọn), toàn bộ nhà thờ cũng được quét dọn sạch bong. Đồ sơn được lau chùi, đồ đồng được đánh bóng, nghi môn, quần màn được trưng lên, chiếu hoa, thảm màu được trải xuống, đèn treo, thể kết đã sẵn sàng. Khi công việc dọn dẹp, trang trí xong xuôi, các cánh cửa bức bàn lại đóng kín, chờ đến ngày đón Ông Vải về ăn Tết mới được mở ra”.
Cả trước Tết, người Thăng Long đã tranh thủ vỗ béo lợn, gà và tích lũy các món khô như măng, nấm hương, miến mọc, tôm he, bóng bì… Sát Tết, các làng ngoại thành thì thi nhau tát ao, bắt cá chép, cá trắm to bán cho các gia đình hàng phố làm nồi cá kho. Mâm cỗ cúng tất niên của nhà giàu có 8 đĩa 8 bát, thì người nghèo cũng phải soạn “mâm cơm cúng cụ” với món này món khác, ít nhất cũng gà luộc, đĩa xôi, đĩa nem rán, khoanh giò, bát canh măng, canh bóng. Thời xưa không có tủ lạnh, nên món gì cũng phải trữ trước.
Khắp kinh thành, nhà nào cũng đua nhau làm mứt, từ mứt khế, mứt quất, mứt mơ, mứt bí, mứt phật thủ… rồi các loại bánh như bánh phồng vẽ, bánh huê cầu… Theo các tài liệu cũ, trong ba ngày Tết, buổi chiều, người Thăng Long thường cúng mứt, không cúng cơm.
Ngày Tết cho sự sum họp gia đình, nên đầu năm mới ít ai đi ăn cơm khách, trừ thăm viếng, xông nhà, chúc Tết.
Cuốn sách của tác giả Viên Mai cũng nói đến việc chuẩn bị Tết độc đáo của cư dân Thăng Long qua hình thức “chơi họ”, từ họ tiền, họ thịt, họ giò… Các thành viên nhóm họ mỗi người làm cái một tháng, tiền lãi mỗi tháng không chia mà đem góp cho một gia đình chăn nuôi lợn ở ngoại ô. Cuối năm, người này nộp cho nhóm họ một con lợn béo như giao kèo, với giá chỉ rẻ bằng nửa giá chợ. Con lợn được giao thẳng cho một lò quay ở phố Hàng Buồm. Lò quay không lấy tiền công, chỉ giữ lại tiết và bộ lòng. Các thành viên nhóm họ sẽ được chia đều từ thịt thủ, chân giò đến thịt quay, ba chỉ, xá xíu… để ăn Tết.
Giây phút giao thừa
Cuốn “Chuyện cũ bên dòng sông Tô” được viết dựa trên những tư liệu lưu trữ, truyền tụng qua nhiều đời, như tập gia phả họ Nguyễn Đình (làng Hạ Thái, trấn Sơn Nam Thượng, nay là xã Duyên Thái, huyện Thường Tín, Hà Nội), cùng những tự truyện, chuyện truyền miệng của các cụ cao niên. Cuốn sách dựng lên bức tranh sống động về nếp sinh hoạt của người dân Thăng Long – Kẻ Chợ kéo dài hai trăm năm, từ thời Lê mạt cho đến khi thực dân Pháp bắt đầu công cuộc bảo hộ.
Cuốn sách kể lại cảnh gia đình ông phủ Trường Khánh (tỉnh Lạng Sơn hiện nay), nhà ở phố Diên Hưng, kinh thành Thăng Long, tức đoạn nằm giữa phố Hàng Đường và Hàng Đào hiện nay, sửa soạn đón Tết: “Có đôi chậu cúc, bày cân đối hai bên cửa bức bàn, một chùm mảnh đồng hình khánh và cá mắc quanh một vòng tròn nằm ngang treo bên đầu hiên nhà thờ, đung đưa trước gió mà phát ra những âm điệu du dương”.
Các ghi chép từ các cuốn sách khác còn cho biết, hoa Tết của người Thăng Long có rất nhiều loài hoa, từ đào hồng, đào phai, quất đỏ, cúc vàng, mai trắng, mai vàng, hải đường, mẫu đơn… Hoa đào Nhật Tân đã trở thành loài hoa tiêu biểu cho ngày Tết ở đất Thăng Long, đi vào truyền thuyết Hoàng đế Quang Trung sai lính chạy ngựa trạm đem về kinh thành Phú Xuân tặng Hoàng hậu Ngọc Hân, sau khi ngài dẹp tan quân Thanh xâm lược.
Xa xỉ nhất trong thú chơi hoa của người Thăng Long là chơi thủy tiên. Củ thủy tiên được nhập khẩu về, dân Thăng Long đua nhau chọn cho được củ hoa đơn. Củ đem về ngâm úp vào chậu rồi sau đặt vào bát hay cốc pha lê. Lá mọc lên là phải gọt nhẹ một phía, cho chiếc uốn vào trong, chiếc cong ra ngoài. Giò hoa cũng phải gọt thật nhẹ, không để cao lênh khênh. Ai cũng trổ tài gọt tỉa, hãm làm sao cho hoa nở đều, không đâm dúi vào nhau và nở đúng vào sớm mùng Một Tết, mà phải nở hàm tiếu mới là hoa đẹp.
Nếp sinh hoạt ngày sắp Tết của khu vực buôn bán sầm uất 36 phố phường Thăng Long được tác giả Viên Mai mô tả: “Nhiều nhà đến sáng Ba mươi mới quét vôi, cọ cửa, dọn sạch đồ rơm rác, bày biện nơi bán hàng thành phòng tiếp khách, công việc bù đầu, lau chùi vất vả, nhưng ai nấy đều vui vẻ, họ tin rằng sửa soạn được cái Tết chu đáo, sang năm mới sẽ tăng phúc tăng thọ, tài lộc bằng năm, bằng mười năm ngoái”.
Xong các công việc dọn dẹp, trang hoàng nhà cửa, già trẻ, lớn bé mới hò nhau nấu nước tắm tất niên. Ai cũng nghĩ, tắm tất niên để gột bỏ hết những rủi ro của năm cũ. Có người kiêng tắm suốt những ngày đông tháng giá, song đến Ba mươi Tết, rét chết cò, vẫn nghiến răng, liều mình tắm gội.
Giây phút giao thừa, cư dân Thăng Long đốt pháo để chào đón năm mới, sau đó, chủ nhà mừng tuổi cho con cháu, gia nhân trong nhà.
Đặc biệt, sau giờ phút giao thừa, thường có đoàn xúc xắc xúc xẻ đến gõ cửa từng nhà chúc mừng, cũng là đòi mừng tuổi. Các gia đình thường chuẩn bị sẵn tiền để tặng lũ trẻ xúc xắc xúc xẻ, để tránh phiền nhiễu giây phút đầu năm mới.
Sau thời khắc đó, kinh thành Thăng Long chìm vào màn đêm thanh vắng, tất cả như cùng lắng nghe sự chuyển mình của đất trời…
Theo Petrotimes
