Đằng sau những hình ảnh lung linh, những câu chuyện “hoàn hảo” được chia sẻ trên Facebook, TikTok hay Instagram, là một thực tế phũ phàng “sống ảo” đang dần bào mòn giá trị nhân văn thực sự. Sống ảo không chỉ là việc tạo dựng hình ảnh giả tạo mà còn dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng về sức khỏe tinh thần, mối quan hệ xã hội và thậm chí là phạm tội.
Thực trạng sử dụng mạng xã hội ở Việt Nam
Việt Nam đang là một trong những quốc gia có tốc độ phát triển mạng xã hội (MXH) nhanh chóng nhất châu Á. Theo thống kê từ CleverAds trực thuộc Clever Group, dân số Việt Nam vượt mốc 101 triệu người vào tháng 1 năm 2025, trong đó Tổng cộng có 127 triệu kết nối di động đang hoạt động tại Việt Nam vào đầu năm 2025, tương đương 126% dân số. Việt Nam có 79,8 triệu người sử dụng internet vào đầu năm 2025, với tỷ lệ 78,8% dân số có kết nối trực tuyến. Số lượng tài khoản MXH tại Việt Nam đạt 76,2 triệu vào tháng 1/2025, tương đương 75,2% tổng dân số.
Thống kê từ CleverAds trực thuộc Clever Group đơn vị cung cấp giải pháp truyền thông, quảng cáo cho doanh nghiệp
Phân tích sâu hơn, Facebook vẫn dẫn đầu với 75,2% thị phần từ tháng 7/2024 đến 7/2025, theo sau là YouTube (29,06%) và Twitter (7,3%). Đặc biệt, thế hệ trẻ là nhóm sử dụng nhiều nhất: 82% trẻ em 12-13 tuổi và 93% trẻ 14-15 tuổi truy cập MXH hàng ngày, trong khi 85,1% sinh viên đại học làm điều tương tự. Những con số này cho thấy MXH không chỉ là công cụ giải trí mà còn là “không gian sống” thứ hai, nơi mọi người xây dựng hình ảnh cá nhân để nhận sự công nhận từ cộng đồng ảo.
Hậu quả tiêu cực của “Sống ảo”
Sống ảo mang lại cảm giác thỏa mãn tức thì qua like, share và comment, nhưng nó cũng là nguồn gốc của nhiều vấn đề nhân văn sâu sắc. Theo Ts Nguyễn Thị Mai Hương, cơ chế gây nghiện của MXH từ chính việc like, comment, nhắn tin… Có thể phát hiện chứng nghiện MXH qua các dấu hiệu không quan tâm đến các hoạt động khác ngoài màn hình, thường xuyên bị hút vào màn hình, ngay cả khi không sử dụng. Mạo hiểm mất các mối quan hệ hoặc cơ hội lớn do sử dụng màn hình.
Nghiên cứu cho thấy 50% người dùng MXH ở Việt Nam trải qua tình trạng rối loạn tâm lý (psychological distress), bao gồm lo âu, trầm cảm và cảm giác cô lập. Các tác động phổ biến bao gồm gián đoạn giấc ngủ, giảm khả năng tập trung, tự nhận thức tiêu cực và bắt nạt trực tuyến (cyberbullying). Một nghiên cứu khác chỉ ra rằng việc sử dụng thụ động MXH liên quan đến giảm mức độ hài lòng với cuộc sống và tăng cảm xúc tiêu cực.
Ths Cao Hoàng Nam chia sẻ về mối liên hệ giữa MXH và sức khỏe tâm thần thanh thiếu niên. ( Ảnh: T.H)
Ở khía cạnh nhân văn, sống ảo làm méo mó giá trị con người. Nhiều bạn trẻ Việt Nam rơi vào “FOMO” (fear of missing out) – nỗi sợ bị bỏ lỡ – dẫn đến căng thẳng và tự ti về cơ thể, thậm chí thúc đẩy hành vi tự hại. Hơn nữa, việc theo đuổi “selfie hoàn hảo” đã dẫn đến rủi ro tính mạng, với sự gia tăng các ca tử vong liên quan đến chụp ảnh nguy hiểm để đăng MXH. Những con số này không chỉ là thống kê mà còn phản ánh sự mất mát về giá trị nhân văn: con người đang đánh đổi sức khỏe và mối quan hệ thực tế để đổi lấy sự công nhận ảo.
Sống ảo và hệ lụy
Hiện tượng sống ảo không dừng lại ở mức độ cá nhân mà đã lan sang lĩnh vực tội phạm, với các vụ án lớn gần đây ở Việt Nam minh chứng rõ nét. Điển hình là vụ việc sử dụng công nghệ deepfake để tống tiền, được cảnh sát TP.HCM triệt phá đầu năm 2024. Tổ chức tội phạm này lợi dụng hình ảnh ảo để đe dọa doanh nhân và người nổi tiếng, gây thiệt hại hàng tỷ đồng và ảnh hưởng nghiêm trọng đến danh dự nạn nhân. Deepfake một sản phẩm của sống ảo đã biến MXH thành công cụ phạm tội, làm lung lay lòng tin xã hội và giá trị đạo đức con người.
Theo ông Vũ Ngọc Sơn – Trưởng ban Công nghệ Hiệp hội An ninh mạng quốc gia, Giám đốc Công nghệ của Công ty Công nghệ An ninh mạng Quốc gia Việt Nam (NCS) sự phổ biến của các công nghệ mới như Trí tuệ nhân tạo (AI) hay Deepfake sẽ khiến cho các hình thức tấn công của tin tặc vào người dùng cá nhân trở nên khó lường hơn. Tin tặc có thể sử dụng Deepfake để tạo các đoạn video hoặc giọng nói giả mạo nhằm lừa đảo người dùng hoặc tạo ra các chiến dịch lừa đảo xã hội quy mô lớn. Tin tặc sử dụng AI để tạo ra các mã độc nhanh hơn, dễ hơn để qua mặt các hệ thống kiểm duyệt hoặc phần mềm diệt virus.
Ông Vũ Ngọc Sơn – Giám đốc Công nghệ của Công ty Công nghệ An ninh mạng Quốc gia Việt Nam (NCS)
Ngoài ra, các vụ án liên quan đến tự do ngôn luận trên MXH cũng phản ánh mặt tối của sống ảo. Từ năm 2018 đến tháng 2/2025, ít nhất 124 người bị kết án theo Điều 331 Bộ luật Hình sự về “xâm phạm lợi ích nhà nước”, chủ yếu do lợi dụng tự do ngôn luận để công kích, chống phá nhà nước trên MXH. Năm 2024, 43 bị can bị kết án tù dài hạn, bao gồm các blogger như Nguyễn Chí Tuyến và Nguyễn Vũ Bình. Những vụ việc này cho thấy sống ảo có thể bị lợi dụng để kiểm soát dư luận, đồng thời làm suy giảm giá trị nhân văn như tự do biểu đạt và công bằng xã hội.
Sống ảo trên MXH ở Việt Nam đang là con dao hai lưỡi: nó kết nối nhưng cũng chia rẽ, mang lại niềm vui ảo nhưng để lại nỗi đau thực. Các vụ án lớn gần đây là lời cảnh tỉnh: đừng để MXH biến chúng ta thành nạn nhân của chính mình.
Thế Hiệp
